გულ მუქერემ ოთურქი

XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურის თურქი მთარგმნელები და მკვლევარები

 ამ კვლევის მიზანია გაარკვიოს, რამდენად იყო და არის დაინტერესებული თურქული საზოგადოება მეცხრამეტე საუკუნის ქართული ლიტერატურის კვლევითა და თარგმნით. არსებული მონაცემები ამ მხრივ საკმაოდ მწირია. ქართული ლიტერატურის თურქულ ენაზე თარგმნა შედარებით გვიან დაიწყო და დღემდე არ შეიძინა სისტემური და მიზანმიმართული ხასიათი.

ცნობილია, რომ პირველი ნაბიჯები ამ მიმართულებით გადადგეს აჰმეთ მელაშვილმა და ნიაზ აჰეთ ბანოღლუმ. 1940 წელს ნიაზ აჰეთ ბანოღლუმ გამოხატა ინტერესი ქართული ლიტერატურისადმი, თუმცა მის ინიციატივას სათანადო ყურადღება არავინ მიაქცია. თურქეთში ქართული ლიტერატურით სერიოზული დაინტერესება მხოლოდ გასული საუკუნის 60-იანი წლებიდან იწყება. აღსანიშნავია, რომ 1969 წელს ნოდარ დუმბაძის „მე ვხედავ მზეს“ გერმანული ვერსიიდან ითარგმნა თურქულ ენაზე, რამაც დიდი ინტერესი გამოიწვია თურქი მკითხველის მხრიდან.

რასაკვირველია, ის, რომ თურქი მკითხველი არ იცნობდა  ქართული ლიტერატურას, იყო ძალიან დიდი დანაკლისი. ეს კარგად ესმოდათ აჰმედ ოზქან მელაშვილს,  იბრაიმ იავუზ გორაძეს და ჰაირი ჰაირიოღლუს. სწორედ  მათ მოჰკიდეს. ხელი ქართული  ლიტერატურის თურქული საზოგადოებისთვის გაცნობის რთულ საქმეს. აჰმეთ მელაშვილმა 1968 წელს გამოსცა წიგნი „საქართველო“, რომელიც თურქ მკითხველს  აცნობდა  საქართველოს შესახებ და ასევე მცირე ინფორმაციას აწვდიდა ქართული ლიტერატურის შესახებ [5, გვ. 129-162]. მანვე თურქულ ენაზე ითარგმნა ალექსანდრე ყაზბეგის „ელგუჯა”, რომელსაც „ელგუჯა და მზაღო” უწოდა. თარგმანი დაიბეჭდა სტამბოლში 1973 წელს.

ქართული ლიტერატურის თურქულენოვანი თარგმანები მოიცავს: ილია ჭავჭავაძის ლექსებს (მთარგმნელები: ფარნა ბექა ჩილაშვილი, ოსმან ნური მერჯანი, თაჰსინ სარაჯი, ჰასან ჩელიქი, ჰუსეინ უიგუნი), მოთხრობას „მგზავრის წერილები“ (მთარგმნელები: ალი ალთუნი და ასმათ ჯაფარიძე) და პოემას „განდეგილი“ (მთარგმნელი: ალი ალთუნი). აღნიშნული თარგმანები გამოქვეყნდა ჟურნალ „ჩვენებურში“.

ასევე, „ჩვენებურში“ გამოქვეყნდა აკაკი წერეთლის პოემა „გამზრდელი“, მისი ლექსები (მთარგმნელი: ალი ალთუნი) და სტატია „ილიას მკვლელობის შესახებ“ (მთარგმნელი: ოსმან ნური მერჯანი) [4, გვ. 25–27]. ნიკოლოზ ბარათაშვილის ლექსებიც გამოქვეყნდა „ჩვენებურის“ ფურცლებზე, ხოლო სტატია „ნიკოლოზ ბარათაშვილი – ქართული რომანტიზმის მწვერვალი“ გამოქვეყნდა ჟურნალ „მამულში“. სტატიას ავტორი ისმაილ იერგუზია [2, გვ. 11–12].

ბილკენტის უნივერსიტეტის პროფესორმა ლორენ მიონმა თარგმნა ვაჟა-ფშაველას პოემა „არწივი“, რომელიც გამოქვეყნდა ჟურნალ „ჩვენებურის“ 35-ე ნომერში 2000 წელს [6, გვ. 34].

მე-19 საუკუნის 30-იან წლებში საქართველოში მომხდარმა პოლიტიკურმა შეთქმულებამ (1832 წელი) ლიტერატურას ახალი ფორმა და შინაარსი შესძინა. მე-18 საუკუნის ბოლოს დაწყებულ კრიზისს აღნიშნული შეთქმულება დაემატა, რამაც საქართველოში მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში რომანტიზმის წარმოშობისა და განვითარების შესანიშნავი პირობები შექმნა.

ქართველი რომანტიკოსების შემოქმედების მოკლე მიმოხილვა აჩვენებს, რომ მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში მწერლები ცდილობდნენ ძველი ქართული ლიტერატურული ტრადიციების გაცოცხლებას. გარდამავალი პერიოდის მწერლები ხელახლა ამუშავებდნენ ქართული კლასიკური ლიტერატურის თემატიკას, თუმცა განსხვავებული სტილით. აღსანიშნავია, რომ ამ პერიოდში ქართულ ლიტერატურაში სრულიად ახალი თემები არ გვხვდება.

უნდა აღინიშნოს, რომ ამ შემთხვევაში ავტორი სათანადოდ ვერ აფასებს ქართველი რომანტიკოსების წვლილს და მათი მემკვიდრეობის მნიშვნელობას ახალი ქართული ლიტერატურის განვითარების თვალსაზრისით. ქართველ რომანტიკოსთა ღვაწლის შეფასება, როგორც მხოლოდ ძველი ქართული ლიტერატურული ტრადიციების გაცოცხლება ან თემატიკის ხელახალი დამუშავება, ვერ ასახავს მათ ნამოქმედარს სრულფასოვნად.

როგორც საყოველთაოდ არის აღიარებული, ალექსანდრე ჭავჭავაძის, გრიგოლ ორბელიანისა და ქართული რომანტიზმის უდიდესი წარმომადგენლის, ნიკოლოზ ბარათაშვილის პოეზია ქართული ლიტერატურის განვითარების გრძელ გზაზე ახალ საფეხურს წარმოადგენს [2, გვ. 9–10]. მათი შემოქმედება გამოირჩეოდა ახალი პრობლემატიკითა და ახალი ხედვით. როგორც დიდი ილია ჭავჭავაძე აღნიშნავს, ყველაზე მნიშვნელოვანი ამ პერიოდისთვის იყო ძველი ქართული ლიტერატურული ტრადიციების მიღწევების გადააზრება და, ამასთანავე, ქართული მწერლობის ევროპეიზაციის პროცესის დაწყება. ნიკოლოზ ბარათაშვილი აღიარებულია, როგორც პირველი ევროპეისტი პოეტი, რომელიც სრულად განთავისუფლდა აღმოსავლური ტენდენციებისგან [2, გვ. 9–10].

1850 წლიდან ქართულ ლიტერატურაში წინა პლანზე გამოდის კრიტიკული რეალიზმი. ამ მიმართულების თვალსაჩინო წარმომადგენლები იყვნენ დრამატურგი გიორგი ერისთავი და ზ. ანტონოვი, რომლებიც აქტიურად მსახურობდნენ კრიტიკული რეალიზმის იდეების განვითარებაზე. ერისთავმა თავისი ნაწარმოებები კომედიური ეპიზოდებით გაამდიდრა, ხოლო ანტონოვის კალამს ეკუთვნის „ქოროღლუს ეპოსი“, რომელიც მისი ყველაზე წარმატებული ნაშრომია.

850 წლის შემდეგ რეალისტური ნაწარმოებები იწყებს ფორმირებას. ლავრენტი არდაზიანმა ნაწარმოებით „სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილი“  ასპარეზზე შემოიყვანა ახალი სოციალური ძალა, ხოლო დანიელ ჭონქაძემ  „სურამის ციხეში“ ასახა ბატონყმობის პრობლემები და ხელი შეუწყო საზოგადოებაში ახალი ცნობიერების დამკვიდრებას.

მიუხედავად იმისა, რომ კრიტიკული რეალიზმი 1850-იანი წლების ქართულ ლიტერატურაში დომინანტური მიმდინარეობა იყო, იგი ერთადერთი არ ყოფილა [3, გვ. 7]. კრიტიკული რეალიზმის პარალელურად არსებობას განაგრძობდა რომანტიზმი, რაც გამოიხატებოდა გიორგი რჩეულიშვილის შემოქმედებაში. თუმცა, უდავოა, რომ ამ პერიოდისთვის რომანტიზმი უკვე კრიზისს განიცდიდა.

1860 წლიდან საქართველოში იწყება გამორჩეული ეპოქა, რომელიც მოიცავს არა მხოლოდ ლიტერატურას, არამედ კულტურის ყველა სფეროს. ეს არის სამოციანელთა, ანუ თერგდალეულთა ეპოქა. სამოციანელებმა განათლება მიიღეს სანკტ-პეტერბურგში. მათზე დიდი გავლენა მოახდინა რუსულმა რევოლუციურ-დემოკრატიულმა იდეებმა და მათ მიზნად დაისახეს ფუნდამენტალური ცვლილებების განხორციელება ქართულ ლიტერატურასა და სოციალურ ცხოვრებაში.

სამოციან წლებში ლიტერატურულ ასპარეზზე გამოდიან ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, ნიკო ნიკოლაძე და გიორგი წერეთელი. ესენი იყვნენ პოეტები, მთარგმნელები, მწერლები, აქტივისტები, სახელმწიფო მოღვაწეები და პოლიტიკოსები. ეს ოთხეული გახდა საქართველოში მე-20 და 21-ე საუკუნეებში გაშლილი ეროვნული მოძრაობის იდეოლოგიური შთამგონებელი.

სამოციანელების მემკვიდრეებად ითვლებიან ე.წ. „მთის სკოლის“ მწერლები, რომელთა შორის აღსანიშნავია ალექსანდრე ყაზბეგი და პოეტი ლუკა რაზიკაშვილი, ცნობილი ვაჟა-ფშაველას სახელით [3, გვ. 8]. ვაჟა-ფშაველა თავის ნაწარმოებებში ილაშქრებდა მოძველებული ტრადიციების წინააღმდეგ. იგი ქადაგებდა საყოველთაო ურთიერთდანდობას, პიროვნული ღირსების დაცვას და სხვათა ღირსების აღიარებას.

ბაჩანა და თედო რაზიკაშვილის შემოქმედებამ მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა ქართულ ლიტერატურაზე და ეროვნული პრობლემები ღირსეულად ასახა. ვაჟა-ფშაველამ ქართული ლიტერატურა გაამდიდრა ახალი თემებითა და სტილით. შეიძლება ითქვას, რომ მან შექმნა საკუთარი სკოლა [1, გვ. 9]. მისი უპირველესი მსმენელები იყვნენ ლირიკოსი პოეტი ნიკო (ბაჩანა, მისი ძმა) და მისი შვილი, მწერალი თედო რაზიკაშვილი.

1890 წლიდან ქართული ლიტერატურის ასპარეზზე ჩნდება ახალი თაობა, რომელიც რეალიზმის განვითარების ახალ საფეხურზე გადაჰყავს. მე-19 საუკუნის ბოლო ათწლეულში ქართულ ლიტერატურაში აქტიურად ვრცელდება მარქსიზმის იდეები. მხატვრულ ნაწარმოებებსა და სხვადასხვა ნაშრომებში მარქსიზმი მკითხველს მიეწოდებოდა, როგორც სისტემა, რომელსაც შეეძლო სოციალური პრობლემების გადაჭრა. ამავე პერიოდში ქართულ ლიტერატურაში ჩნდება მარქსისტული ჯგუფი, რომელიც მოვლენებს განსხვავებული ხედვით აფასებს.

ამ ეპოქის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული მწერალია ეგნატე ნინოშვილი. ნინოშვილმა კრიტიკული რეალიზმი ახალი ეპოქის პირობების შესაბამისად განავითარა და საფუძველი მოამზადა საქართველოში სოციალისტური რეალიზმის გავრცელებისთვის. მისი ნაწარმოებები („გოგია უიშვილი“, „სიმონა“, „ჩვენი ქვეყნის რაინდი“) ასახავს ბატონყმობის გაუქმების შემდეგდროინდელ ქართულ სოფლის ცხოვრებას.

ამ მიმართულების წარმომადგენლებად ხშირად მოიხსენიებიან დავით კლდიაშვილი, შიო არაგვისპირელი და ლალიონი (ა. მამულაშვილი). ზოგჯერ ისინი სოციალისტური რეალიზმის პირველ წარმომადგენლებად განიხილებიან.

აქ აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ დავით კლდიაშვილის, შიო არაგვისპირელისა და ლალიონის სოციალისტური რეალიზმის წარმომადგენლებად მიჩნევა არასწორია. თანამედროვე კრიტიკის თვალსაზრისით, სოციალისტურ რეალიზმზე, როგორც რეალიზმის პირობით სახეობაზე, თითქმის აღარავინ საუბრობს.

რაც შეეხება ქართული მწერლობის თურქეთისთვის გაცნობას, ეს პროცესი აქ არ დასრულებულა. საქართველოში სხვადასხვა მიზნებით იყვნენ ჩამოსულები თურქი მწერლები, რომლებმაც თურქეთში დაბრუნების შემდეგ გამოაქვეყნეს სტატიები ქართულ მწერლობასა და თეატრზე. მათი ნაწარმოებების უმრავლესობა შთაბეჭდილებებს ეძღვნებოდა საქართველოსა და მის კულტურაზე.

მაგალითად:

• 1979 წლის ივლისში თურქმა მწერალმა ომერ ფარუქ თოფრაქმა გაზეთ „პოლიტიკაში” გამოაქვეყნა მოგონებები საქართველოს შესახებ.
• ზეინაბ ორალმა ქართულ თეატრზე სტატია გამოაქვეყნა ჟურნალ „ხელოვნებაში,” ხოლო რეფიკა ერდურანმა – გაზეთ „მზეში.”
• ნეჯათი ჯუმალმა (წიგნში „რევიზიონისტი”), თარიქ დურსუნმა (გაზეთ „იენი ორთამ”) და ჰალდუნ თანერმა თავიანთი მოგონებები ასევე საქართველოს შესახებ გამოაქვეყნეს.
• ჰაიათი ასილიაზიჯიმ 1969 წლის იანვარ-აგვისტოს ნომრებში, ჟურნალ „მაიაში,” გამოაქვეყნა სტატიები ქართულ თეატრსა და მწერლობაზე.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია ჰაიათი ასილიაზიჯის ვიზიტი საქართველოში 1987 წელს, ილია ჭავჭავაძის 150-ე წლისთავისადმი მიძღვნილ იუბილეზე. თურქეთში დაბრუნების შემდეგ, მან თავისი „მოგზაურობის შთაბეჭდილებები“ გამოაქვეყნა ჟურნალ „ბროის“ 1987 წლის დეკემბრის, 1988 წლის იანვრისა და თებერვლის ნომრებში (26-ე და 28-ე ნომრები). ეს სტატიები ძირითადად ქართულ თეატრს ეძღვნებოდა [7, გვ. 27–29].

ასევე, ილია ჭავჭავაძის 150 წლისთავის იუბილეზე მოწვეული იყო აზიზ ჩალიშლარი, რომელმაც ჟურნალ „ბროის” იანვრის ნომერში გამოაქვეყნა სტატია ილია ჭავჭავაძის შესახებ [7, გვ. 27]. ჟურნალის იმავე ნომერში ჰასან ჩელიქმა და თაჰსინ სარაჩმა გამოაქვეყნეს თავიანთი ერთობლივად ნათარგმნი ლექსები [7, გვ. 28].

ერთ-ერთი თურქი მწერალი, რომელიც ილია ჭავჭავაძის იუბილეზე მოწვეულთა შორის იყო, ფაქირ ბაიქურთი გახლდათ. ის ცხოვრობს დასავლეთ გერმანიაში. მისი ინიციატივით, 1987 წლის 4 დეკემბერს დასავლეთ გერმანიაში გამომავალმა გაზეთმა „თურქეთის ფოსტამ” გერმანელ მკითხველს ქართველი მწერლები გააცნო [8, გვ. 5]. განსაკუთრებული ადგილი დაეთმო ილია ჭავჭავაძეს. ასევე, დასავლეთ გერმანიაში გამომავალ ჟურნალ „მწერლობაში” 1987 წლის დეკემბრის 28-ე ნომერში გამოქვეყნდა მასალა ილია ჭავჭავაძის შესახებ. 1988 წლის თებერვლის 29-ე ნომერში კი გამოქვეყნდა სტატია თანამედროვე ქართველი პოეტის, ფრიდონ ხალვაშის შემოქმედების შესახებ და დაიბეჭდა მისი რამდენიმე ლექსი [8, გვ. 6].

საქართველოში ყოველთვის იყო ინტერესი თურქეთის ისტორიის, თურქული ენისა და ლიტერატურის მიმართ, რაც დღესაც არ მინელებულა. ამ თემებზე დაიწერა მრავალი მონოგრაფია, დისერტაცია, სტატია და გამოკვლევა, რომლებიც მოიცავს თურქული ენის თავისებურებებს, ქართულ ენაში შემოსულ თურქულ სიტყვებს და ქართულ-თურქული ისტორიული თუ ლიტერატურული ურთიერთობების საკითხებს.

ქართულ-თურქული ურთიერთობების კვლევა დაიწყო მას შემდეგ, რაც თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტსა და საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტში შეიქმნა თურქოლოგიის კათედრა. ქართველი თურქოლოგები იკვლევდნენ როგორც თურქულ ენას, ასევე ლიტერატურას, მოიცავდნენ რა მრავალმხრივ კვლევით მიმართულებებს.

 კვლევის ძირითადი საკითხები მოიცავდა:

• თურქული გრამატიკის წესების შესწავლას;
• ქართულ-თურქული ენობრივი ურთიერთობების ანალიზს;
• ქართულში შესული თურქული სიტყვებისა და თურქულ ენაში შესული ქართული სიტყვების შესწავლას;
• საქართველოში მცხოვრები თურქულენოვანი მოსახლეობის მეტყველების თავისებურებების გამოკვლევას;
• თურქეთში მცხოვრები ქართველების სასაუბრო ენის შესწავლას;
• თურქული საარქივო მასალების ენობრივი თვალსაზრისით ანალიზს;
• ორჰუნის წარწერების ენის შესწავლას;
• ქართული და თურქული ენის ტიპოლოგიური პარალელების შედარებას;
• ქართული და თურქული ფრაზეოლოგიზმების ტიპოლოგიას.

ეს კვლევები მნიშვნელოვანი წვლილი აღმოჩნდა ქართული და თურქული ენების და კულტურების ურთიერთგაგებაში, რითაც კიდევ უფრო გაღრმავდა ორი ქვეყნის ისტორიული და კულტურული კავშირების შესწავლა.

ქართველმა თურქოლოგებმა თბილისის სახელმწიფო არქივში დაცული ოსმალური დოკუმენტები შეისწავლეს ენობრივი თვალსაზრისით და გამოსცეს მრავალი საინტერესო მონოგრაფია. არქივში ასევე გამოიკვლიეს მე-18 საუკუნის თურქული ენის სახელმძღვანელო, ქართული ასოებით თურქულ ენაზე დაწერილი „ბიბლია“, „ქოროღლუს“ ქართული ვერსია და სხვა მნიშვნელოვანი საარქივო მასალები.

ამავე მიმართულებით შეიქმნა ქართულ-თურქული და თურქულ-ქართული ლექსიკონები და სასაუბროები. განსაკუთრებით აღსანიშნავია 2001 წელს გამოცემული თურქულ-ქართული ლექსიკონის ორტომეული და თურქულ-ქართული ფრაზეოლოგიზმების ნაშრომი, რომელიც მნიშვნელოვან წვლილს შეიტანს ამ სფეროს განვითარებაში.

რაც შეეხება თურქულ ლიტერატურას, შესწავლილ იქნა „დედე ქორქუთის წიგნი”, „ქოროღლუს” ეპოსი, თურქეთში მცხოვრები ქართველების ზეპირსიტყვიერება, ასევე ცნობილი თურქი მწერლებისა და პოეტების შემოქმედება, როგორებიც არიან: ჯალალედინ რუმი, რუჰი ბაღდადი, იუნუს ემრე, მუჰამედ ფუზული, ნეფი, ლამი, აჰმეთ ჰაშიმი, მიჰრი ჰათუნი, მეჰმეთ ემინი, იაქუფ ქადრი, საბაჰათინ ალი, თევფიქ ფიქრეთი, ჰაირულაჰ ეფენდი, ფაქირ ბაიქურთი, სუათ დერვიში და სხვები. ასევე, შესწავლილი  იქნა თურქული პოეტიკა.  

ქართულ ენაზე ითარგმნა თურქული ზღაპრები, ნასრედინ ჰოჯას ანეგდოტები, „დედე ქორქუთის” წიგნი, ნაზიმ ჰიქმეთის ლექსები, საბაჰათინ ალის, ომერ სეიფეთინის, ორჰან ჰანჩერლიოღლუს, ჰალდუნ თანერის, აზიზ ნესინის, სუათ დერვიშის, ისა ნეჯათის, რეშად ნური გიუნთექინის, იაქუფ ქადრი ქარაოსმანოღლუს, აჰმეთ ჰაშიმის, ბექირ ილდიზის, ფაზილ ჰუსნუ დაღლარჯას, ადალეთ აღაოღლუს, ოქთაი რიფათის, ორჰან ფამუქის და სხვა ცნობილი მწერლებისა და პოეტების შემოქმედება.

თურქულ ენაზე თარგმნილი ახალი ქართული ლიტერატურის ნაიმუშები:

ახვლედიანი ე., ვანოდანიკო (თურქ.: ჩილაშვილი ფ. ბ.), „დედალუსი“, სტამბოლი 2017.

ახვლედიანი ე., კოლოქალაქში - რომანი (თურქ.: ჩილაშვილი ფ. ბ.), „დედალუსი“, სტამბოლი 2016.

ბაქრაძე ე., ლექსები (თურქ.: ჩილაშვილი ფ. ბ.), „სინათლე“, სტამბოლი 1998.

ბარათაშვილი ნ., ქართულირომანტიზმისმწვერვალი (თურქ.: იერგუზი ი.), „მამული“, სტამბოლი 1997.

გეგეშიძე გ., ზღაპარი (თურქ.: ჩილოღლუ ფ. ბ.), „სინათლე“, სტამბოლი 2004.

გელაშვილი ნ., მეისვარ (თურქ.: ჩილოღლუ ფ. ბ.), „ალაბანდა“, სტამბოლი 2017.

გოგოლაშვილი ვ., ცისფერიმთებისქვეყანა (თურქ.: ოზგულ მ.), „ჯემი“, სტამბოლი 1980.

გოგებაშვილი ი., იავნანამრაჰქმნა? (თურქ.: ოზთურქი გ. მ., ჯაფარიძე ა.), „კულტური აჟანსი“, ანკარა 2016.

დირრ ა., კავკასიურიზღაპრები, (გერმ.: თანსელი უ.), „იმგე“, სტამბოლი 2018.

დუმბაძე ნ., მზიანიღამე (თურქ.: ჩილოღლუ ფ.), „დედალუსი“, სტამბოლი 2015.

დუმბაძე ნ., მევხედავმზეს (თურქ.: ქარაორენი მ.), „ე“, სტამბოლი 1969.

დუმბაძე ნ., კუკარაჩა (თურქ.: იბრაჰიმოვა-ჩელიძე გ.), „იაზითი“, ანკარა 1990.

დუმბაძე ნ., მარადისობისკანონი (თურქ.: ალთუნი ა.), „ილმაზი“, სტამბოლი 1990.

დუმეზილ გ., გეორგესთანსაუბრები, ორიგინალი: Entretients avec Georges Dumézil, „სინათლე“, სტამბოლი 1998.

ევგენი დ. დ., ქართველებიკონსტანტინოპოლში (თურქ.: ჩილაშვილი ფ. ბ.), „სინათლე“, სტამბოლი 2003.

იბერიელი ს., ქართველიხალხისისტორია, „ჯინიუსი“, სტამბოლი 2014.

იუსუფ ვ. ჩ., ალიდანინო (თურქ.: ჰარმან მ.), „ევერესტი“, სტამბოლი 2004.

კალანდაძე ა., ლექსები (თურქ.: ჩილოღლუ ფ.), „სინათლე“, სტამბოლი 1998.

კეკელიძე გ., თომასზღაპრები (თურქ.: ოქროსცვარიძე ნ., ოზთურქი გ. მ., მეშველიშვილი თ.), „საქართველოს უნივერსიტეტის გამომცემლობა”, თბილისი 2017.

კლდიაშვილი დ., დარისპანისგასაჭირი (თურქ.: ნიკოლაძე ვ.), „სინერჯი“, სტამბოლი 2017.

ლეონიძე გ., ნატვრისხე (თურქ.: ჩილოღლუ ფ.), „ადამი“, სტამბოლი 2003.

ლექსების კრებული, ღრმასევდა (თურქ.: ჩილოღლუ ფ.), „სინათლე“, სტამბოლი 1998.

მაღრაძე დ., სალვე (თურქ.: ილმაზი ე.), „ენგინ ოფსეთ“, სტამბოლი 2008.

მაღრაძე დ., ჟაკომოპონტი (თურქ.: ილმაზი ე.), „ეგე“, სტამბოლი 2008.

მაჭავარიანი მ., ლექსები (თურქ.: ჩილოღლუ ფ.), „სინათლე“, სტამბოლი 1998.

მელაშვილი ა. ო., საქართველოსისტორია, ლიტერატურა, ხელოვნება, ფოლკლორი,„აქსისესა“, სტამბოლი 1968.

მიგნონ ლ., ლიტერატურისსტამბოლი, „ევრენსელი“, სტამბოლი 2016.

მითჰათ ა. ე., ქართველიასულისშერისძიება (თურქ.: ტატაროღლუ ა.), „გრაფიკი“, ბურსა 2015.

მიქელაძე ა., წერილებიაჭარიდან (თურქ.: ჩილაშვილი ფ. ბ.), „სინათლე“, სტამბოლი 2002.

მოთხრობების კრებული, თანხმიერასო-ბგერათაანტოლოგია, (თურქ.: ჩილაშვილი ფ. ბ.), „ქალემ კულტურ აჟანსი“, სტამბოლი 2017.

მოჩილაძე ა., სანტაესპერანსა, (თურქ.: გურბუზ-გერჰოლდ ფ.), „ალფა“, სტამბოლი 2018.

ნიშნიანიძე შ., ლექსები (თურქ.: ჩილოღლუ ფ.), „სინათლე“, სტამბოლი 1998.

რუსთაველი შ., ვეფხისტყაოსანი (აზერბაიჯან.: დინდარი ბ., მაქასი ზ. ა.), „ესერი“, სამსუნი 1991.

რუსთაველი შ., ვეფხისტყაოსანი (თურქ.: მელაშვილი ა. ო.), ნ. 1, „მამული“, სტამბოლი, 1997, გვ. 19-25.

რუსთაველი შ., ვეფხისტყაოსანი (თურქ.: მელაშვილი ა. ო.), ნ. 2-3, „მამული“, სტამბოლი, 1997, გვ. 29-33.

რუსთაველი შ., ვეფხისტყაოსანი (თურქ.: მელაშვილი ა. ო.), ნ. 4-5, „მამული“, სტამბოლი, 1997, გვ. 51-56.

რუსთაველი შ., ვეფხისტყაოსანი (თურქ.: მელაშვილი ა. ო.), ნ. 6-7, „მამული“, სტამბოლი, 1997, გვ. 36-41.

საიდი ქ., ალიდანონო (აზერბაიჯან.: იუსუფ შ.), „ელჰამრა“, სტამბოლი 2018.

სალია კ., ილიაჭავჭავაძე - ქართველიმწერალი (თურქ.: იერგუზი ი.), ნ. 1, „მამული“, სტამბოლი 1997.

სალია კ., აკაკიწერეთელი (ფრანგ.: იერგუზი ი.), ნ. 2, „მამული“, სტამბოლი 1997.

ტაბიძე გ., ლექსები (თურქ.: ჩილოღლუ ფ.), ნ. 3, „მამული“, სტამბოლი 1997.

ტურაშვილი დ., ჯინსებისთაობა (თურქ.: ჩილოღლუ ფ.), „ეზგი“, სტამბოლი 2013.

ფაღავა უ., ჩაუმქრალიკერა (თურქ.: გორაძე ი.), „არარათი“, სტამბოლი 1977.

ფური თ., მდინარემტკვრისსანაპიროზე, „დესთექი“, სტამბოლი 2016.

ფუტკარაძე შ., სტამბოლისქართულისავანი(თურქ.: ჩილოღლუ ფ.), „არტანუჯი“, თბილისი 2012.

ქართული ზღაპრები, ზარმაციკაცი (თურქ.: ჰაირიოღლუ ჰ.), „გუვერჯინ ჩოჩუქ“, სტამბოლი 1983.

ქართული ზღაპრები, მზისასული(თურქ.: ჰაირიოღლუ ჰ.), „ესინი“, სტამბოლი 1986.

ქართული ზღაპრები, მკითხავიჰოჩოსზღაპარი (თურქ.: ჩილოღლუ ფ., გოცირიძე ი., ჩელიქი ჰ., ჩილ ჰ.), „სინათლე“, სტამბოლი 1998.

ქართული მოთხრობები, იმედიდიდხანსიცოცხლებს - მოთხრობები(თურქ.: ჩელიქი ჰ., გურსოითრაქი ფ.), „სინათლე“, სტამბოლი 1998.

ქარუმიძე ზ., Dagny or a Love Feast (ინგლ.: არდა ფ.), „დედალუსი“, სტამბოლი 2014.

ყაზბეგი ა., კავკასიურიმოთხრობები (თურქ.: ოქანი ნ. ა.), „ვაქით“, სტამბოლი 1937.

ყაზბეგი ა., ერთიკავკასიურირომანი (თურქ.: აჰმეთ ნ.), „ვაქით“, სტამბოლი 1941.

ყაზბეგი ა., კავკასიურისიყვარული (თურქ.: ბანოღლუ ნ. ა.), „ფინარი“, ანკარა 1964.

ყაზბეგი ა., ელგუჯადამზაღო (თურქ.: მელაშვილი ა. ო.), „სინანი“, სტამბოლი 1973.

ბიბლიოგრაფია

1. იერგუზი ი., ქართულილიტერატურისთვალსაჩინო წარმომადგენლები - ვაჟაფშაველა,  ნ. 3, „მამული“, სტამბოლი 1997, გვ. 9-10.

2. იერგუზი ი., ნიკოლოზბარათაშვილი - ქართული ლიტერატურისთვალსაჩინოწარმომადგენელი,   ნ. 4, „მამული“, სტამბოლი, 1997, გვ. 11-12.

3. იერგუზი ი., ალექსანდრეყაზბეგი,  ნ. 4, „მამული“, სტამბოლი, 1997, გვ. 7-10.

4. ლექსები, ნ. 32, „ჩვენებური“, სტამბოლი, 1999, გვ. 25-27.

5. მელაშვილი, ა. ო., საქართველო,  „აქსისედა“, სტამბოლი, 1968.

6. ფშაველა, ვ.,ლექსები, ნ. 35, „ჩვენებური“, სტამბოლი, 2000, გვ. 34.

7. ჩელიქი, ჰ., სარაჩი, ჰ., ილიაჭავჭავაძის 150. წლისიუბილე, ნ. 26-27, „ბროი“, სტამბოლი, 1988, 27-29.

8. ჯავახიშვილი, მ., ეშმაკისქვა (თურქ.: გორაძე ი. ია.), „უღურ ოფსეთ“, სტამბოლი 1988.

ჟურნალი „ქართველოლოგი“, #30 (15), თბილისი, 2023-2024.