|
ქართველოლოგი ”ქართველოლოგი” ორენოვანი (ქართული და ინგლისური), რეცენზირებადი, პროფესიული და აკადემიური ჟურნალია. მოიცავს ქართველოლოგიური მეცნიერების ყველა სფეროს. ქართველოლოგიის დარგში მეცნიერული სიახლეების დანერგვასთან ერთად მიზნად ისახავს ქართველ მკვლევართა ნერკვევების პოპულარიზაციას საერთაშორისო დონეზე და საზღვარგარეთული ქართველოლოგიური მეცნიერების გავრცელებას ქართულ სამეცნიერო წრეებში. ჟურნალი ”ქართველოლოგი” წელიწადში ორჯერ გამოდის როგორც ბეჭდური, ასევე ელექტრონული სახით. 1993-2009 წლებში იგი მხოლოდ ბეჭდურად გამოდიოდა (NN 1-15). გამომცემელია ”ქართველოლოგიური სკოლის ცენტრი” (თსუ), ფინანსური მხარდამჭერი - ”ქართველოლოგიური სკოლის ფონდი.” 2011-2013 წლებში ჟურნალი ფინანსდება შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის გრანტით. 
|
ლელა ხაჩიძე რომანოზ მელოდოსი და ბიზანტიური ჰიმნოგრაფიის ერთ-ერთი უძველესი ნიმუში
ჰიმნოგრაფიის ისტორიაში რომანოზ მელოდოსს გამორჩეული ადგილი უჭირავს. ის ითვლება ბიზანტიური ჰიმნოგრაფიის მამამთავრად, რომლის შემოქმედებამ უდიდესი გავლენა მოახდინა შუა საუკუნეების ქრისტიანული პოეზიის განვითარებაზე. რომანოზ მელოდოსის ცხოვრებასა და შემოქმედებას მიეძღვნა მრავალი პუბლიკაცია და გამოკვლევა. ჯერ კიდევ 1903 წელს ცნობილი ბიზანტოლოგი ̶ კ. კრუმბახერი წერდა: „რომანოზი, შესაძლოა, ყველაზე დიდი პოეტი აღმოჩნდეს მომავალში“ [8, s. 336]. შემდგომმა კვლევამ დაადასტურა დიდი მეცნიერის ეს ვარაუდი. რომანოზ მელოდოსის შემოქმედების მკვლევარების ̶ პ. მაასისა და ს. ტრიპანისის შეფასებით: „ის მართლაც ყველაზე დიდი ქრისტიანი პოეტია“ [12, გვ. 3]. რომანოზს მოღვაწეობა მოუხდა სამი იმპერატორის - ანასტასი I-ის, იუსტინე I-ის და იუსტინიანე დიდის პერიოდში. როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაშია მითითებული, მის შემოქმედებაში ასახულია იმ ეპოქისათვის დამახასიათებელი მწვავე დოგმატურ-პოლემიკური პრობლემები [19, გვ. 177-178]. რომანოზის სახელს უკავშირდება ახალი პოეტური ფორმის ̶ კონტაკიონის შემოტანა და დამკვიდრება ბიზანტიურ ჰიმნოგრაფიაში. კონტაკიონი შეიცავს 18-დან 30-მდე ან ზოგჯერ მეტ ტროპარს, რომლებიც სტრუქტურულად ერთმანეთის მსგავსია. ტროპარი შედგება სხვადასხვა რაოდენობის (3-დან 30-მდე) სტრიქონისგან. იგი იწყება მოკლე ტროპარით, რომელიც მეტრულად დამოუკიდებელია მისგან. ესაა ე. წ. პროომიონიანკუკულიონი ̶ ერთგვარი შესავალი, რომელშიც გადმოცემულია საგალობლის შექმნის მიზანი. ყოველ ტროპარს აქვს რეფრენი. კონტაკიონი, როგორც წესი, შეიცავს სხვადასხვა ტიპის აკროსტიქს [9]. რომანოზს შეუქმნია 1000-ზე მეტი საგალობელი. აქედან ჩვენამდე მოღწეული 89 (სრული ან ფრაგმენტული სახით), მათგან 79-ს ავტორის სახელი აკროსტიქში აქვს აღბეჭდილი [5, გვ. 20]. რომანოზის შემოქმედება, როგორც ჩანს, ადრევე ითარგმნა ქართულად. ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში განხილულია მისი შემოქმედების ცალკეული საკითხები. ამის მიუხედავად, რომანოზ მელოდოსის საგალობლების ქართული თარგმანები დღემდე სრულად გამოვლენილი და შესწავლილი არ არის. როგორც კვლევამ გვიჩვენა, რომანოზის მიერ შემოღებული პოეტური ფორმის (კონტაკიონი ანუ იბაკონი) ტიპის საგალობლები ქართულ ჰიმნოგრაფიაში უკვე VII ს-დან ჩნდება. უძველეს ლიტურგიკულ-ჰიმნოგრაფიულ კრებულში ̶ იერუსალიმის ლექციონარში ავტორის სახელწაუწერლად შესული იბაკონი გვხვდება არქაულ ლიტურგიკულ განგებაზე ̶ ვნების შვიდეულში [3]. ამავე ტიპის საგალობლები სახელწაუწერლადაა შესული ახალი ტიპის იადგარებსა [15] და Sin-5 (1052 წ.)/Sin-75 (XI ს.) ხელნაწერებში. რომანოზ მელოდოსის შემოქმედების და მისი საგალობლების ქართული თარგმანების შესწავლისათვის განსაკუთრებულ მნიშვნელობის აღმოჩნდა უნივერსალური ლიტურგიკულ-ჰიმნოგრაფიული კრებული მარხვანი, რომელიც შედგენილია საქართველოს გამორჩეული მოღვაწისა და მთარგმნელის, საქართველოსა და საბერძნეთის ეკლესიების წმინდანის ̶ გიორგი მთაწმინდელის (ათონელის) მიერ XI ს-ის შუა წლებში. ეს ხელნაწერი ̶ Paris. Georgica 5, რომელიც ავტოგრაფული მნიშვნელობის მქონეა, დაცულია პარიზის ეროვნულ ბიბლიოთეკაში [10, გვ. 59-74]. ამ ხელნაწერისათვის, როგორც გიორგი ათონელის შემოქმედებისათვის საერთოდ, დამახასიათებელია დიდი სიზუსტე საგალობლებისათვის ავტორების მითითებასა და მათი პირვანდელი სახით აღდგენაში. უზარმაზარ ჰიმნოგრაფიულ რეპერტუარში, ხელნაწერთა დიდი რაოდენობისა და ჩვენებების პირობებში, დროთა განმავლობაში დაკარგული და დავიწყებული ავტორების გამოსავლენად გაწეული დიდი შრომა გიორგი მთაწმინდელის მოღვაწეობის ერთ-ერთი უმთავრესი თავისებურებაა. ამისი არაერთი მაგალითი გამოავლინა მის მიერ შედგენილი თუენის და მარხვანის შესწავლამ [10, გვ. 69-72; 2, გვ. 18]. მის მიერ შედგენილ მარხვანში ხშირად ავტორები მითითებულია არა მხოლოდ კონკრეტულ საგალობლებთან, არამედ კომპილაციური საგალობლების ცალკეულ მონაკვეთებთანაც. ამის საშუალებას მას აძლევდა, ერთი მხრივ, ძველი ქართული თარგმანების, მეორე მხრივ, მისი თანამედროვე ბერძნული წყაროების სრულყოფილი ცოდნა. გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის მარხვანი გაცილებით ვრცელია, ვიდრე მისი თანამედროვე ბერძნული ტრიოდიონები. ბერძნული და სლავური მარხვანების არსებულ პუბლიკაციებსა და სამეცნიერო ლიტერატურაში ცნობილ ბერძნულ-სლავურ ხელნაწერებთან შედარება ცხადყოფს, რომ ესაა უნიკალური კრებული, რომელსაც ანალოგი არ ჰქონდა საბერძნეთსა და საქართველოში. ამას ადასტურებს თავად გიორგი მთაწმინდელის ანდერძები, რომლებითაც ნათელი ხდება მისი მთარგმნელობითი მუშაობის პრინციპები, სტილი და მეთოდოლოგია. მოვიტანთ ერთ-ერთ ანდერძს: „ვინაჲთგან კულა სახიერებამან ღმრთისამან ღირს-მყო მე, გლახაკი გიორგი ხუცეს-მონაზონი, მარხვათა და ზატიკთა სრულებით თარგმნად და წიგნი შეჰმზადა, განმანათლებელი კათოლიკე ეკლესიისაჲ, რომელ ჭეშმარიტად სწორი ამისი არცა ბერძენთა თანაღა იპოვების, არცა ქართველთა, მაშა შეუძლებელ იყო ჩუენგან ნაკლულევენებისა რაჲსმე დატეობაჲ ...“ გიორგი ათონელის რედაქციის მარხვანში, ავტორებზე მითითებებით, დაცულია 14 ბიზანტიელი ჰიმნოგრაფის მრავალრიცხოვანი საგალობლები [10, გვ. 72-73], მათ შორისაა რომანოზ მელოდოსი. Paris-5 ხელნაწერში დაცულ გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის მარხვანში რომანოზის სახელით შესული აღმოჩნდა 9 მცირე ფორმის საგალობელი. ყველა მათგანთან მიწერილია იბაკონი. რომანოზის იბაკონი დადებულია შემდეგ დღეებზე: ყველიერის კვირიაკე, პირველი პარასკევი, მეოთხე ხუთშაბათი, დიდი ორშაბათი, დიდი სამშაბათი, დიდი ოთხშაბათი, დიდი ხუთშაბათი, დიდი პარასკევი და დიდი შაბათი. გიორგი ათონელის მუშაობის წესის თანახმად, ყველა მათგანის დასაწყისთან მიწერილია ავტორი. წარმოვადგენთ ამ საგალობელთა ნუსხას Paris-5 ხელნაწერის მიხედვით:
გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის მარხვანში დაცული ამ საგალობლების შედარებამ წინადროინდელ ქართულ ხელნაწერებთან ნათელყო, რომ ზოგიერთი მათგანი გვხვდება წინადროინდელ ქართულ კრებულებშიც, ოღონდ განსხვავებული თარგმანით: ასე მაგ. გიორგი მთაწმინდელის მარხვანში მეოთხე ხუთშაბათს დადებულია იბაკონი, რომელიც განსხვავებულია წინადროინდელ ̶ კერძოდ, Sin-5 (1052წ.)[1] ხელნაწერში დაცული თარგმანისაგან. Sin-5 ხელნაწერში საგალობელი ავტორწაუწერლადაა შესული. უცნობია მისი მთარგმნელის ვინაობა. მოვიტანთ ამ საგალობლის I ტროპარის ქართულ თარგმანებს Paris-5 და Sin-5 ხელნაწერების მიხედვით:
როგორც ჩანს, გიორგი მთაწმინდელი იცნობს, ითვალისწინებს და აზუსტებს წინადროინდელ თარგმანს. მას ცვლილება შეაქვს მეტრული საზომშიც, რამაც, შესაძლოა, განაპირობა კიდეც ტექსტოლოგიური სხვაობა. ანალოგიური მდგომარეობაა რომანოზის სხვა საგალობლებთან დაკავშირებითაც. დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ გიორგი ათონელის რედაქციის მარხვანში შესული რომანოზის იბაკონების ქართული თარგმანები თავად გიორგი მთაწმინდელს ეკუთვნის. როგორც ჩანს, სწორედ მის სახელს უკავშირდება რომანოზ მელოდოსის საგალობლების სისტემატურად შემოტანა ქართულ მარხვანში. ყურადღებას იმსახურებს Paris-5-ში შესული რომანოზის ამ საგალობლების სტრუქტურა. სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ დროთა განმავლობაში მიმდინარეობდა კონტაკიონების მოცულობის შემცირება. ამის მაგალითია პატმოსის კონტაკარიონი, რომელიც ერთ-ერთი უძველესი და გამორჩეული მნიშვნელობის მქონე ხელნაწერია რომანოზის შემოქმედების შესასწავლად. რომანოზ მელოდოსის შემოქმედების ცნობილი მკვლევარი და გამომცემელი ̶ გროსდიდიე დე მატონი ხელნაწერს XI ს-ით ათარიღებს [5, გვ. 70]. ეს ხელნაწერი საგანგებოდ შეისწავლეს თ. არენცენმა და დ. კროგერმა [1]. მათი დაკვირვებით, რომანოზ მელოდოსის კონტაკიონების ტროპარების შემცირება იწყება X ს-დან. პატმოსის კონტაკარიონშიც რომანოზის საგალობლები შემცირებული სახითაა წარმოდგენილი. რომანოზის ვრცელი კონტაკიონების მოცულობის შემცირებას პრაქტიკული ლიტურგიკული დანიშნულება უნდა ჰქონოდა. აღსანიშნავია, რომ ქართულ ხელნაწერებში, კერძოდ, გიორგი ათონელის რედაქციის მარხვანში, აგრეთვე Sin-5 (1052 წ) / Sin-75 (XI ს.) ხელნაწერებსა და სინური კოლექციის დიდიადგარებში კონტაკიონების ევოლუციის სწორედ ეს პერიოდია ასახული. რომანოზი საგალობლებს წერდა საეკლესიო კალენდრის მიხედვით, დიდ საეკლესიო დღესასწაულებსა და წმინდანებზე. რომანოზის კონტაკიონებს გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის მარხვანში შესაბამისი ლიტურგიკულიკონტექსტი აქვს მოძებნილი, რაც ბერძნული მარხვანებიდან უნდა მომდინარეობდეს; ასე მაგალითად, გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის მარხვანში ყველიერის კვირიაკეზე დადებულია ქვემოთ განხილული იბაკონი, რომელიც ეძღვნება ადამის ექსორიობას. საგალობელში დიდი დრამატიზმითაა წარმოდგენილი ადამის განდევნა სამოთხიდან. საყურადღებოა ის გარემოება, რომ ეს საგალობელი გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის მარხვანში დადებულია ყველიერის კვირიაკეზე ̶ უშუალოდ დიდმარხვის დაწყების წინ, რაც მორწმუნეს შეახსენებს ცოდვით დაცემის ტრაგედიის შედეგებს. დიდმარხვის მეოთხე ხუთშაბათს არის განწესებული რომანოზ მელოდოსის ჯვრის თემაზე შექმნილი საგალობელი, რადგან ეს შვიდეული ეძღვნება ჯვრის თაყვანისცემას. ანალოგიური მდგომარეობაა რომანოზის სხვა საგალობლებთან დაკავშირებითაც. ამჯერად წარმოვადგენთ გიორგი მთაწმინდელის ავტოგრაფული მნიშვნელობის Paris-5 ხელნაწერში შესულ რომანოზის პირველ საგალობელს ̶ იბაკონი, რომელიც ყველიერის კვირიაკეზეა დადებული და ეძღვნება ადამის ექსორიობას. საგალობლის დასაწყისთან მითითებულია ავტორი ̶ რომ[ანოზ]. საგალობელი შედგება 7 ტროპარისაგან.
42r [ყველიერისა] კჳრიაკესა. ადამისექსორიობაჲ.ჴმაჲდგუერდი. ძლ. არაჲ დააკლდისავ[ე]
„უსწავლელთა მასწავლელო და სიბრძნისა მომცემელო და გლახაკთა ჴელის ამპყრობელო, ქრისტე, განამტკიცე და განაბრძნვე გული ჩემი და მომეც მე სიტყუაჲ, სიტყუაო ღმრთისაო, რაჲთა ლმობიერად გიღაღადებდე: „ჵ მრავალმოწყალეო, შემიწყალე მე, დაცემული ესე“!
წინაშე სამოთხესა მას ფუფუნებისასა დაჯდა ადამ ოდესმე და მწარედ გოდებდა და ჴელითა იცემდა მკერდსა თჳსსა, დაილტობვოდა იგი ღუარითა ცრემლთაჲთა და ლმობილი ტკივნეულად იტყოდა: „ვაჲმე საწყალობელსა, შემიწყალე, ქრისტე, მრავალმოწყალე“!
იხილა რაჲ ანგელოზი ჭენებით მდევნელი ადამ, რომელმან საღმრთოჲსა მის სამოთხისა და მტილისა კარი რისხვით განავლო და დაჰკრძალა იგი, სიმწარით სულ-ითქუნა დიდად, სიღრმით გულისაჲთ და ღაღად-ყო: „ ჵ მრავალმოწყალეო, შემიწყალე დაცემული ესე“!
ჩემ თანა იგლოვდ, წმიდაო და შუენიერო სამოთხეო, რომელი ესე დავგლახაკენ შენგან, ვითარცა ურჩი დამბადებელისა და რტოთა და ნერგთა და ფურცელთა შენთა ძრვითა და ჴმითა ევედრე შემოქმედსა, რაჲთა კუალად განმიღოს და შემიწყალოს დაცემული ესე“!
|არღარა ვიყნოს ყუავილთა 42v მათ შენთა სურნელებასა, არამედ ეკალთა და კუროჲსთავთა აღმომიცენებს მე რისხვით ქუეყანაჲ, ჵ სამოთხეო, ყოლად ბრწყინვალეო, ღირსთა მათ ურჩებისა ჩემისათა, ჵ მრავალმოწყალეო, შემიწყალე დაცემული ესე“!
აწ გულისჴმა - ვყავ ნაყოფი მწარეთა ურჩებათა ჩემთაჲ, აწ ვცან, რაჲ იგი მიბრძანა უფალმან უბადრუკსა ამას და საწყალობელსა, ვითარმედ „უკუეთუ ურჩ მექმნე, სიკუდილი გეუფლოს და განიჴადო სამოთხით“. ჵ მრავალმოწყალ[ეო, შემიწყალე დაცემული ესე!]
სამოთხეო დიდებულო, ყოლადწმიდაო, შუენიერო და საწადელო, ადამისთჳს დასხმულო და ევაჲს მიერ ურჩებითა დაჴშულო, ვითარმე გტიროდით შენგან უცხოქმნილნი და სიკუდილსა და ხრწნილებასა მიცემულნი? ჵ მრავალმოწყალეო, შეგჳწყალენ დაცემულნი ესე!
რომანოზის შემოქმედების ბოლოდროინდელი მეცნიერული გამოცემა ეკუთვნის გროსდიდიე დე მატონს. ამ გამოცემაში თავმოყრილია რომანოზის სახელით დღეისათვის ცნობილი საგალობლების ავთენტური ტექსტები [4]. აღნიშნული საგალობელი ამ პუბლიკაციაში შეტანილი არ არის იმის გამო, რომ რომანოზი არ ითვლებოდა მის ავტორად. ეს საგალობელი არ არის შესული პ. მაასისა და ს. ტრიპანისის ნაშრომშიც [12]. აღნიშნული კონტაკიონის ტექსტი გამოქვეყნებულია პ. მაასის მიერ სათაურით დაკარგულისამოთხე [11, ss. 18-20]. ამ გამოცემაში კონტაკიონი ანონიმურია. პ. მაასის გამოცემაში საგალობელი აკროსტიქულია და 23 ტროპარისგან შედგება. პირველი ტროპარი წარმოადგენს პროომიონს და ის აკროსტიქში არ შედის. პ. მაასის აზრით, ბერძნულ ენაზე შექმნილი ამ ერთ-ერთი უძველესი საგალობლის უცნობი ავტორი რომანოზზე ადრე მოღვაწეობდა. ამ საგალობლის ქართული, გიორგი ათონელის მიერ შესრულებული თარგმანი, შემცირებულია და 7 ტროპარს შეიცავს. ქართულ თარგმანსა და პ. მაასის მიერ გამოცემულ ტექსტს შორის საერთოა პირველი 7 ტროპარი, რომლის ბერძნული ორიგინალი გამოქვეყნებულია პ. მაასის მიერ[2] [14]. აღნიშნული კონტაკიონი მიჩნეულია რომანოზისა და მისი სკოლის ერთ-ერთ „უძველეს წინაპრად“ [11; 7, გვ.14]. მისი მნიშვნელობიდან გამომდინარე, ს. ყაუხჩიშვილმა გამოაქვეყნა საგალობლის I ტროპარის ̶ პროომიონის მის მიერ ახალ ქართულ ენაზე შესრულებული თარგმანი [7, გვ. 149]. გიორგი ათონელის რედაქციის მარხვანში დაცულია ამ საგალობლის ქართული თარგმანი და დასახელებულია ავტორი ̶ რომანოზ მელოდოსი. საგალობლის გიორგი ათონელის მიერ შესრულებული თარგმანის შედარება პ. მაასის მიერ გამოქვეყნებულ ტექსტთან მოწმობს, რომ მსგავსება აშკარაა, მაგრამ ეს არაა ამ ტექსტის ზუსტი, სიტყვასიტყვითი თარგმანი.[3] ქართულ თარგმანში საგალობლის ტროპარები შედარებით უფრო ვრცელი და მხატვრულად სრულყოფილია. როგორც ჩანს, გიორგი ათონელს ხელთ ჰქონდა სწორედ ამგვარი ბერძნული ორიგინალი. ეს უნდა იყოს XI ს-ის შუახანების (40-იანი წლების) ბიზანტიური ტრადიციის ასახვა. ამავე ტრადიციას უნდა ასახავდეს საგალობლის სტრუქტურა და მეტრული საზომი. საგალობლის I ტროპარი, ეჭვგარეშეა, პროომიონს ანუ შესავალ სტროფს წარმოადგენს, რასაც მოწმობს შემდეგი: 1) ბოლო ორი სტრიქონი, მცირეოდენი განსხვავებით, მეორდება დანარჩენ ტროპარებში; 2) პროომიონი განსხვავებული შინაარსისაა. იწყება მაცხოვრისადმი ვედრებით, სადაც ითხოვს „სიტყვის მინიჭებას“ ̶ შთაგონებას საგალობლის შეთხზვისთვის. საგალობელში რომანოზისთვის დამახასიათებელი დრამატიზმითაა წარმოდგენილი ადამის განდევნა სამოთხიდან. გლოვას კიდევ უფრო ამძაფრებს „ჭენებით მდევნელი ანგელოზი“’, რომელმაც დაუხშო და „დაჰკრძალა“ სამოთხის კარი. სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია რომანოზის საგალობლებისთვის დამახასიათებელი დიალოგური ფორმა. ასეა ამ საგალობელშიც. საგალობლის IV ტროპარში ადამი მიმართავს სამოთხეს და ევედრება შველას. ეს საგალობლის ერთ-ერთი ყველაზე ემოციური მონაკვეთია. შემდგომი (V) ტროპარიც სამოთხისადმი მიმართვას წარმოადგენს და აქვე შემოდის წმინდა წერილის თემა. შდრ.: დაბადება 3, 18: „ეკალსა და კუროჲსთავსა აღმოგიცენებდეს შენ და სჭამდე თივასა ველისასა“ [14, გვ. 52]. საგალობლის მომდევნო (VI) ტროპარშიც წმინდა წერილის შესაბამისი მონაკვეთის პერიფრაზია მოცემული: შდრ.: დაბადება 2, 17: „ხოლო ხისა მისგან ცნობადისა კეთილისა და ბოროტისა არა შჭამოთ მისგან, რამეთუ, რომელსა დღისა შჭამოთ მისგან, სიკუდილითა მოსწყდეთ“ [14, გვ. 5]. კონტაკიონებისთვის დამახასიათებელი რეფრენი საგალობლის ყოველ ტროპარში მეორდება. საინტერესოა, რომ საგალობლის უკანასკნელ ტროპარში ხდება განზოგადება და გამოხატულია ვედრება არა ოდენ ადამის, არამედ ადამის მოდგმის სახელით. Paris-5 ხელნაწერში საგალობელი მოიხსენიება, როგორც იბაკონი და დადებულია IV დამხმარე ხმაზე ̶ ჴმაჲ დ გუერდი. მითითებულია ძლისპირიც: “არა დააკლდისავ[ე]...“ საინტერესოა, რომ გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის მარხვანში დაცულ რომანოზის სხვა იბაკონებთანაც ხშირად მითითებულია იგივე ხმა (ჴმაჲ დ გუერდი) და იგივე („არაჲ დააკლდი“) ძლისპირი. როგორც წესი, გიორგი მთაწმიდელის რედაქციის მარხვანში რომანოზის სახელით წარწერილი საგალობლების ̶ იბაკონების დასაწყისებთან მითითებულია ძლისპირები. ეს გარემოება ყურადღებას იქცევს იმ თვალსაზრისით, რომ რომანოზის მოღვაწეობის დროისათვის ძლისპირ-დასდებლის შესატყვისობაზე დამყარებული საზომი ჯერ არ არსებობდა. დღეისათვის ძნელია იმის თქმა, როდის და ვის მიერ მოხდა რომანოზის კონტაკიონების ამ ახალი წესის მიხედვით „გამართვა“. საგულისხმოა, რომ პატმოსისკონტაკარიონში, რომელიც აგრეთვე XI ს-ით თარიღდება, რომანოზის კონტაკიონები ამავე წესით ̶ ძლისპირთა საზომებზეა გაწყობილი [1] ისევე, როგორც გიორგი ათონელის რედაქციის მარხვანში. როგორც წინადროინდელ ხელნაწერებთან შედარებამ ცხადყო, რომანოზის კონტაკიონების „გამართვა“ ახალი წესის მიხედვით ̶ ძლისპირებზე დადება ̶ ქართულ ჰიმნოგრაფიაში პირველად სწორედ გიორგი მთაწმიდელის რედაქციის ხელნაწერებში დასტურდება. საგალობელთა რიტმულ-მელოდიური საზომების ზუსტად დაცვა, რაც დიდ სირთულეებთან იყო დაკავშირებული, გიორგი ათონელის მუშაობის მეთოდის კიდევ ერთი თავისებურება და ღირსებაა. როგორც გაირკვა, მას საგანგებო სამუშაო ჩაუტარებია მარხვანში შესული ქართველი ავტორის ̶ იოანე მინჩხის საგალობლების ტექსტებისა და რიტმული განკვეთის ნიშნების დადგენის თვალსაზრისით [10, გვ. 79]. როგორც ჩანს, ასეთივე სამუშაო ჩაუტარებია მას მარხვანში შესული ბერძნულიდან თარგმნილი მრავალრიცხოვანი საგალობლების ქართულ თარგმანებთან დაკავშირებითაც. ამის მაგალითია რომანოზ მელოდოსის განხილული საგალობელი. საგალობლის დასაწყისთან, წესისამებრ, მითითებულია ძლისპირი ̶ „არაჲ დააკლდისავ[ე]“; საგალობლის 7-ვე ტროპარში სწორადაა დასმული რიტმული განკვეთის ნიშნები და დაცულია საზომი. ამ საზომს ექვემდებარება არა მხოლოდ იკოსები, არამედ შესავალი ტროპარიც ̶ პროომიონი, რომელსაც, ჩვეულებრივ, კონტაკიონებში განსხვავებული საზომი აქვს. ამრიგად, რომანოზ მელოდოსის ამ საგალობლის გიორგი ათონელის მიერ შესრულებული თარგმანი საყურადღებოა მისი რიტმულ-მელოდიური საზომის დადგენის კვლევის თვალსაზრისითაც. რომანოზ მელოდოსის ეს საგალობელი შესულია ბერძნული და სლავური მარხვანების არსებულ პუბლიკაციებშიც [18, გვ. 105; 20, с. 140-141]. საგალობელი აქაც ყველიერის კვირიაკეზეა დადებული, ოღონდ წარმოდგენილია არა ცალკე, არამედ ჩართულია ამ დღეზე განწესებული ქრისტეფორე პროტოსიკრიტის ჰიმნოგრაფიული კანონის VI ოდის შემდეგ. ბერძნული და სლავური მარხვანების პუბლიკაციებში რომანოზის ეს საგალობელი სახელწაუწერლადაა შესული საგალობლის I ტროპართან („უსწავლელთა მასწავლელო და სიბრძნისა მომცემელო...“) მიწერილია კონდაკი, დანარჩენ 4 ტროპართან კი ̶ იკოსი. განსხვავებაა საგალობლის სტრუქტურაშიც: გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის მარხვანში საგალობელი შეიცავს 7 ტროპარს, ბერძნულ და სლავურ მარხვანებში კი ̶ 5-ს, აკლია V და VI ტროპარები („არღარა ვიყნოს ყვავილთა“ და „აწ გულისჴმა ვყავ ნაყოფი“) ისევე, როგორც ბოლოდროინდელ ქართულ „მარხვანში“. ბერძნული და სლავური მარხვანების არსებული პუბლიკაციები ისევე, როგორც ბოლოდროინდელი ქართული მარხვანი, ხელნაწერთა გვიანდელ ტრადიციას ემყარება, გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის მარხვანი კი შედგენილია XI ს-ში, შავ მთაზე ̶ იმდროინდელი ქრისტიანული კულტურის ერთ-ერთ უძლიერეს ცენტრში გიორგი მთაწმინდელის მიერ, რომელიც, ამავე დროს, ათონზეც მოღვაწეობდა და ზედმიწევნით იცნობდა მის თანამედროვე ბიზანტიურ ტრადიციას. გიორგი მთაწმინდელის ავტოგრაფული მნიშვნელობის მარხვანის მოწმობით ბიზანტიური ჰიმნოგრაფიის ერთ-ერთ უძველეს ნიმუშად მიჩნეული ამ ანონიმური საგალობლის ავტორი რომანოზ მელოდოსია. ვფიქრობთ, განხილული საგალობელი კიდევ ერთხელ ნათლად მოწმობს ძველი ქართული თარგმანების მნიშვნელობას თვით ისეთი ცნობილი ავტორის შემოქმედების შესწავლისათვის, როგორიცაა რომანოზ მელოდოსი.
ბიბლიოგრაფია 1. Arenzen, T. and Krueger D., “Romanos in Manuscript: Some Observations on the Patmos Kontakarion”, Proceedings of the 23rd International Congress of Byzantine Studies, Belgrade 2016 2. გიორგი მთაწმიდელის თვენი (სექტემბერი), გამოსცა, გამოკვლევა, საძიებლები და ლექსიკონი დაურთო ლალი ჯღამაიამ, თბ. 2007 3. იოანე მინჩხის პოეზია, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა და გამოკვლევა დაურთო ლელა ხაჩიძემ,თბ. 1987 4. К. Кекелидзе, Иерусалимский Канонарь, Тб. 1912. 5. Grosdidier de Matons J., Hymnes, Saint Ronamus Melodus,Paris1964 6. Grosdidier de Matons J., Romanos le Melode et les origines de la poésie religiese à Byzance. Paris 1977 7. Карабинов, И., Постная Триодь, СПб. 1910 8.ყაუხჩიშვილი, ს., ბერძნული ლიტერატურის ისტორია, ტომი III, ბიზანტიური პერიოდის ლიტერატურა, თბ. 1973 9. კეკელიძე, კ., ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, I, Tb. 1960 10. Krumbacher, K., Geschichte der byzantinischen Litteratur, MÜnchen 1891 11. Krumbacher, K., Die Akrostichis in der Griechischen Kirchenpoesie,München 1903 12. ხაჩიძე, ლ., ეფრემ მცირის ჰიმნოგრაფიული მემკვიდრეობის შესახებ, თბ. 2009 13. Frühbyzantinische Kirchenpoesie, I, Anonyme hymnen des V-VI jahrhunderts, ediert von Dr. Paul Maas, Bonn, 1910 14.Maas, P – Trypanis C,A., Sancti Romani Melodi Cantica, Oxford1963 15. Momina M. und Trunte N., Triodion und Pentekostarion, Bonn 2004 16. მცხეთური ხელნაწერი, I, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა და გამოკვლევა დაურთო ელ. დოჩანაშვილმა, თბ. 1981 17. ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა, სინური კოლექცია, I, Tb. 1979 18.Τριωδιον κατανυκτικóν, Rome 1879 19.ტრიოდიონი, რომელარსსამსაგალობელი, ტფ. 1901 20. Триодь Постная, I-II, М. 1975 21.Wellesz E., A History of Byzantine Music and Hymnography, Oxford 1980 [1] Sin-5 ასახავს გიორგი ათონელის წინადროინდელ ̶ X ს-ის გასულისა ან XI ს-ის დასაწყისის ტრადიციას. [2] ბერძნული საგალობლის ტექსტი იხილეთ სტატიის ინგლისურენოვანი ვარიანტის ბოლოს (ტექსტი გამოქვეყნებულია შემდეგ გამოცემაში ̶ Maas, P – Trypanis C, A., Sancti Romani Melodi Cantica, Oxford 1963) [3] ვგულისხმობთ მათ შორის საერთო 7 ტროპარის ტექსტს. |
კატეგორიები ჟურნალის არქივი
|