ჰაიატე სოტომე

რომანტიკოსების გეოპოეტური სტრატეგიები ილია ჭავჭავაძის შემოქმედებაში

ილია ჭავჭავაძის „კაცია-ადამიანი?!“, „სარჩობელა­ზედ“ და ა. შ. XIX საუკუნის ქართული რეალიზმის შედევ­რად გვევლინება, რომლე­ბითაც ილია აკრიტიკებს იმ­დროინ­დელ ქართულ რეალო­ბას, განსაკუთრებით რუსეთის იმპერიის მიერ საქარ­თველოს კოლონიზაციას. ამ კრიტიკის მეშვეო­ბით ის ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის გააქ­ტიურებას ცდილობს.

თუმცა, თუ დაწვრილებით განვიხილავთ, რასაკვირ­ველია, ლიტერატურის ისტორია მკვეთრად გამოხატულ ორ ̶ რომანტიზმისა და რეალიზმის ხანად არ იყოფა და უფრო ჭრელი გრადაციაა. ილიას შემთხვევაშიც ასეა: ის ქართულ ლიტერატურაში რეალიზმისადმი ახალ დამოკი­დე­ბულებას ნერგავს, მაგრამ ამავდროულად ქართული რომანტიზმის კანონიერი მემკვიდრეცაა.

რუსული ორიენტალიზმის შესწავლის პროცესში ერთ-ერთი ეტაპი რომანტიზმის ხანაა, როდესაც კავკასიაზე ბევ­რი ლიტერატურული ნაწარმოები იწერება. მკვლე­ვა­რი ლეი­ტონი თავის წიგნში რომანტიკოსებიდან პუშკინის, ლერ­მონ­ტოვისა და ბესტუჟევ-მარლინსკის ნაწარმოებებს ირ­­ჩევს და აანალიზებს ამ მწერლების მიერ კავკასიის ორიენ­­ტალისტურ ხედვას. ჰარშა რემისა და ზაზა შათი­რი­შვილის თვალსაზრისით [8], ქართველი რომან­ტიკოსები რუ­­სული რომანტიკული ლიტერატუ­რიდან ითვისებენ ამა თუ იმ თემატიკას სხვადასხვა სტრატეგი­ებით. ილია კი, რო­გორც რომანტიზმის მემკვიდრე, რომან­ტი­კოსების ამ სტრა­ტეგიას თავისი მიზნებისთვის ცვლის და იყენებს. სტა­ტიაში ილიას სტრატეგიას იმდროინდელი კოლონიური ვითა­რე­ბის კონ­ტექსტიდან ვაანალიზებთ.

პირველ რიგში, შევეხოთ იმას, თუ რას აცხადებს ილია თავის სადებიუტო კრიტიკულ წერილში „ორიოდე სიტყ­ვა თა­ვად რევაზ შალვა ძის ერისთავის მიერ კაზლოვისშეშ­ლილის თარგმანზედა“ (ცნობილია, რომ ამ წერილით დაიწ­ყო ე.წ. „მამათა და შვილთა ბრძოლა“). ამ შემთხვევაში მა­მებ­ის თაობა რომანტიკოსია, თუმცა, ილია მამებს რომან­ტი­­ზ­­მის გამო არ სდებს ბრალს. მისი აზრით, შალვა ერის­თავის „შეშლილის“ თარგმანი იმიტომ არ ვარგა, რომ:

ა) კოზლოვს პოეტური ტალანტი არ აქვს: „ზოგიერთნი რუსნი ხედვენ კაზლოვში რაღაც პატარა ტალანტსა, მაგრამ ჩვენ სრულიად არაფერს არა ვხედავთ“ [4, გვ. 5], და მაშა­სა­დამე, მის ლექსში „სუყველგან თითქმის, დაძალე­ბუ­ლი, ე. ი. ძალად მოყვანილი გრძნობაა. ძალად მოყვანილი ცრემლი სასაცილოა, საზიზღარი და არა სამწუხარო დასანახავად“ [5, გვ. 5-6]. ამიტომაც, მისივე აზრით, თარგმნის ერთ-ერთი მი­ზანი ̶ უცხო კულტურისა და ლიტერატურის გაცნობა ̶ შეუსრულებელი დარჩა, ვინაიდან კოზლოვის სენტიმენ­ტა­ლუ­რი სტილი მოძველე­ბულია იმდროინდელი ქართული სა­­ზოგადოე­ბისთვისაც და მისი გაცნობა არ იყო საჭირო.

ბ) ერისთავის თარგმანიც უხარისხოა: „ასეთი რამ არის, რომ შთამომავლობას უნდა გადასცეს კაცმა, რათა გამო­უთქ­მელ სიცუდის მაგალითად სახეში ჰქონდეთ მომავალს მწე­რ­ლებს. თარგმანი  ̶  როგორც თარგმანი ხომ არ ვარგა, ენა უფრო უვარგესი აქვს თავად ერისთავს“ [5, გვ. 10]. ერის­თა­ვის ნათარგმნი დამრღვევია იმ ენისა, რომელსაც რუსთა­ვე­ლი, ალ. ჭავჭავაძე და ბარათაშვილი ქმნიდნენ. აქედან გა­სა­გებია, რომ ილიას კრიტიკა არ მიემართება მთლიანად რო­მანტიზმს, არამედ კოზლოვის პოემისა და თარგმანის ხა­რისხს. აქ რომანტიზმი ლიტერატურის ისეთ მიმართუ­ლე­ბადაა გაგებული, რომელიც რუსთაველისეული ქართუ­ლის მემკვიდრეა. ზ. შათირიშვილი ფიქრობს, რომ XIX ს-ის 60-70 წლებში ვეფხისტყაოსანი ქართული ლიტე­რა­ტურის ნა­ციო­ნალურ ნარატივად იქცა [3, გვ. 4]. საყურად­ღებოა, რომ არა მარტო რუსთაველი, არამედ რო­მან­ტი­კოსი პოე­ტე­ბიც ქარ­თული კანონიკის წიაღში ჩნდებიან.

ილიას რომანტიზმისადმი დამოკიდებულებაზე ჯერ კიდევ პავლე ინგოროყვა მსჯელობს: „ახალი ქართული მწერ­ლობიდან ილია დიდად აფასებდა XIX საუკუნის I ნახევრის პოეტებს ̶ ალექსანდრე ჭავჭავაძესა და გრიგოლ ორბე­ლი­ანს. განსაკუთრებით გრიგოლ ორბელი­ანის „ღრმა ეროვნული პოეზია“ ადრიდანვე ყოფილა ილიას სიყვა­რულის საგანი“ [1, გვ. 231]. გრ. ორბელიანისადმი ასეთი და­მო­კიდებულება, ინგოროყვას თქმით, ილიას ადრინ­დელი, ახალგაზრდობის პერიოდის პროზაულ და პოეტურ ნაწარ­მოებებშიც (მაგ. „აჩრდილში“) შეიმჩნევა. დასასრულს, მკვლე­ვარი ასკვნის, რომ „ნათესაობა და მემკვიდრეობითი კავშირი მათ შორის უდავოა“ [1, გვ. 237]. თუმცა, დამა­ტებით შენიშნავს, რომ „ეს ნათესაობა არ სცილდება გარკვეულ ფარგლებს. გრ. ორბელიანის პოეზია, ჯერ ერთი, განუზომლად უფრო ვიწრო დიაპა­ზო­ნისაა, რაც მთავარია, აქ ჩვენ გვაქვს ორი სხვა­დას­ხვა ეპოქა, ორი სხვადასხვა სამყარო. ილიამ ჯერ კიდევ „აჩრდილში“ სრულიად ახალ სიმაღლეზე აიყვანა საქართველოს ეროვნულ-განმათავი­სუფლებელი მოძრაო­ბის იდეოლოგია, ახალი სამოქმედო პროგრამა დაუსახა ხალხს, ახალი შინაარსით აავსო ის შე­მოქმე­დებითი პატრიოტიზმის სული, რომელიც წინა თაო­ბის პოეზიიდან მემკვიდრეობით მიიღო“ [1, გვ. 237-238].

თუკი, როგორც მკვლევარი ამბობს, ილიამ წინა თაო­ბის მემკვიდრეობით ქართული ეროვნული ლიტერა­ტურა მაღალ დონეზე აიყვანა, ჩნდება კითხვა ̶ როგორ მოახერხა ეს? რას ნიშნავს „მაღალი დონე“ ეროვნულ-განმა­თა­ვი­სუ­ფლებელი მოძრაობის  ̶  „სხვა ეპოქისა და სამყაროს“  ̶  კონ­ტექსტში?

ყურადღება მივაქციოთ „მგზავრის წერილებს“, რო­მელ­­შიც ისევე, როგორც „აჩრდილში“, გრ. ორბელიანთან კავშირი ჩანს. თხზულებაში ლექსიდან „საღამო გამოსალ­მე­ბი­სა“ და პოემა „სადღეგრძელოდან“ ნაწყვეტებია ციტირე­ბუ­ლი. დაწვრი­ლებით განვიხილოთ, როგორ გამოიყენა ილიამ ორბელიანის ეს პოეტური ნაწარმოებები.

თხზულების მეორე თავში, როდესაც მგზავრი ვლა­დი­­კავკასს ტოვებს და სამშობლოსკენ  ̶  საქართვე­ლოს­კენ იზამს პირს, მას ხვდება თერგი. სწორედ აქ გვახსენებს ავ­ტორი გრ. ორბელიანის ლექსს („საღამო გამოსალმებისა“): „ჩვე­ნი და­მთხვეული თერგი ვლადიკავ­კასთან ის თერგი აღარ არის, რომელზედაც ჩვენს პოეტს უთქვამს:

„თერგი რბის, თერგი ღრიალებს,

კლდენი ბანს ეუბნებიან“...

იქ ისე დამდოვრებულა, ისე მიმკვდარა, თითქო ან როზგ-ქვეშ არის გატარებულიო, ან დიდი ჩინი მიუღიაო. მაგრამ იქნება თერგი იქ ეგრე იმიტომ მიჩუნებულა, რომ მობანე კლდენი გვერდთ არ ახლავს, ის კლდენი, რომლის:

„კლდოვანთა გულთა ღრუბელნი

შავადა ზედ დასწოლიან

და მრისხანებით ქვეყანას

წარღვნითა ემუქრებიან“ [4, გვ. 248-249].

როგორც ინგოროყვა ამბობს, ორბელიანისადმი ილიას დამოკიდებულება აქედანაც აშკარად ჩანს; იგი მის შემოქმე­დებას კარგად იცნობს და დიდად აფასებს. თუმცა თუ დავაკვირდებით, ჩანს, რომ ეს ციტატები სხვადასხვა და­ტვირთვითაა გამოყენებული და მხოლოდ პატივისცემით არაა განპირობებული. ამ დატვირთვის განხილვისას საყუ­რად­ღებოა, რემისა და შათირიშვილის მიერ გაა­ნა­ლი­ზე­ბუ­ლი ქართველ რომანტიკოსთა სტრატეგია. მათი თქმით, ქართველ რომანტიკოსთა სტრატეგია, რომელიც რუსეთის მიერ კოლონიურ მდგომარეობას ითვალისწინებს, ძირითა­დად სამი ტიპისაა. ეს ტიპები ძირითადად კოლონიურ მდგო­მარეობაში არსებული ტრიქოტომიის ̶ „რუსე­თი/­სა­ქართ­ველო/ჩრდილოეთ კავკასია“ ̶ ცვლილებაა რო­მან­ტი­კოსთა პოემებში.

პირველი ტიპის მაგალითად სტატიის ავტორები ალ. ჭავჭავაძის ლექს „კავკასიას“ ირჩევენ და წერენ, რომ პოეტი იმ­დროინდელი რუსული ლიტერატურის სხვადასხვა პოე­ტური ნაწარმოებიდან იღებს მასალას და ლექსს ქმნის ერთ­გვარ ნაკრებად. თუმცა, ეს რუსული ლიტერატურის უბრა­ლო მიბაძვა არაა  ̶  პოეტი გარკვეულ დეტალებს ცვლის. მაგალითად, როცა რუსი პოეტები ცარიზმს განადი­დებენ, იყენებენ ორ ღერძს ̶ ვერტიკალურსა და ჰორი­ზონტალურს. ჰორიზონტალური ღერძი პანორამული პერ­სპექ­ტივაა, რო­მე­ლიც იმპერიის მიერ დაპყრობილი ტერი­ტორიების სი­ფარ­თოვეს გულისხმობს, ხოლო ვერტი­კა­ლური კი მწვერ­ვალის სიმაღლეა, რაც მეფე-ცარის სი­დიადეს გულისხმობს. მკვლევრების აზრით, პოეტი ვერ­ტიკალურ ღერძთან შედა­რებით ჰორიზონტალურზე გამოკვეთილად არ წერს. ამი­ტომ, „ვერტიკალური და ჰორი­ზონტალური ღერძები ერთ­მანეთთან კონფლიქტად ბოლომდე რჩება, რაც პოეტისა და პოე­მის რუსეთის იმპერი­ას­თან მთლიანად გაიგივება-იდენ­ტიფიცირებას უშლის ხელს“ [8, გვ. 13]. აქ დაპყრობილი ერები არ იხატება ჰორიზონტალზე, ეს გულისხმობს, რომ ჩრდილოეთ კავ­კასია უკვე დაპყრობილია. სტატიის ავტო­რე­ბი ასკვნიან, რომ „ლექსი დასაწყისისთვის იღებს ტრიქო­ტომიას „რუსე­თი/საქართველო/ჩრდილოეთ კავკასია,“ რა­თა რუ­სეთს ეფექტურად დააპყრობინოს ჩრდილოეთ კავკა­სია და შთაანთქმევინოს საქართველო“ [8, გვ. 13].

რაც შეეხება ქართველ რომანტიკოსთა სტრატეგიის მეო­რე ტიპს, აქ ტრიქოტომიური სქემიდან „რუსეთი“ ქრება და ტრიქოტომია დიქოტომიით  ̶  „საქართველო/ჩრდილო­ეთ კავკასია“ ̶ იცვლება. ეს ბარათაშვილის ლექსის „ომი სა­ქართველოს თავად-აზნაურ-გლეხთა პირისპირ დაღის­ტნი­სა და ჩეჩნელთა წელსა 1844-სა“ შემთხვევაა, რომელიც გვა­ხ­სე­ნებს იმ დროს, როდესაც საქართველოს ჯერ კიდევ და­მოუკიდებელია და ლექსში ერეკლე II-ის ხმაც ჟღერს. სი­ნამდვილეში ამ ლექსის დაწერისას, XIX საუკუნეში, სა­ქართველო უკვე დაპყრობილია რუსეთის იმპერიის მიერ, მაშასადამე, ის, რაც ამ ლექსსა და სხვა პოეტურ ნაწარ­მოებებში („ბედი ქართლისა“ და „საფლავი მეფის ირაკ­ლი­სა“) აისახა, ანაქრონისტული წარმოსახვაა და მეორე სტრა­ტეგიას კარგად ადასტურებს. „რუსეთის მიერ კავკა­სიის დაპყრობაში მონაწილეობით ქართველები მხოლოდ წარ­სული ტრავმების და ზიანისთვის ანგარიშის გასწორებას კი არ ითხოვდნენ, არამედ იმ პოლიტიკურ კონტექსტსაც აღად­გენდნენ, რომელშიც ეს ზიანი მიადგათ“ [8, გვ. 17]. აქ სა­ქართველო დაპყრობის სუბიექტია და არა ობიექტი, რო­გორც ეს პირველი ტიპის შემთხვევაში გვქონდა.

მესამე ტიპი კი უკვე დიქოტომიაც აღარ არის: ბარა­თა­შ­­ვილის „მერანში“ აღინიშნება სტრატეგია, რომელშიც არც „რუსეთი,“ არც „ჩრდილოეთ კავკასია“ აღარაა. მკვლევ­რების აზრით, „მერანი“ ბარათაშვილის ბიძის ილია ორ­ბელიანის დატყვევების ერთგვარი გამოძახილი და რეა­გი­რე­ბა მომხდარზე კი არის, მაგრამ მისი წაკითხვა ამ რეა­ლუ­რი კონტექსტის გარეშეც შეიძლება. ზემოთ განხი­ლუ­ლი ნაწარმოებების საპირის­პიროდ, „მერანი“ არსად ეხება ისტო­რიას, ან გეოგრაფიას ̶ მათ შორის საქართვე­ლოსაც. ასეთი უტო­პის­ტური დამოკიდებულებით, „პოეტის მიზანი იმ „ბედის სამზღვრის“ გადალახვაა, რომელიც მას მშობლიურ მი­წას აბამს. რეალური სამყარო კი გაურბის პოემის გაუც­ხოების სტრატეგიას, იღებს რა საკუთარ თავზე ლირიკული გმირის დაკრძალვასა და დატირებას, რომელ­საც ჩვეუ­ლებრივ, გმირის ნათესავები აღასრულებენ“ [8, გვ. 21]. ეს უდროო-უადგილო უტოპისტური სტრატეგია პო­ლო­ნელ პოეტ მიცკევიჩსა და რუს პოეტ ლერმონტოვთან შედა­რე­ბითაც კი უნიკალურიაო.

აი, ასე ხედავენ ზემოხსენებული მკვლევრები ქართ­ვე­ლი რომანტიკოსების „გეოპოეტურ“ სტრატეგიას. ახლა ამ ას­პექტით გავარკვიოთ, რომელ ტიპს ეკუთვნის „მგზავრის წერილებში“ ციტირებული გრ. ორბელიანის პოეტური ნა­წარ­მოებები.

ლექსი „საღამო გამოსალმებისა“, ალ. ჭავჭავაძის ლექს „კავკასიასთან“ შედარებით, პოლიტიკურ თუ გეო­პო­ლი­ტიკურ კითხვებს არ სვამს. მაგალითად, ალ. ჭავჭავაძის ლექსში ნახსენებია „მამაცი ციციშვილი“, რომელიც პუშკი­ნის „კავკასიის ტყვის“ ეპილოგში აღწერილ რუს გენერლებს ენაცვლება და ქართველ მკითხველს ანუგეშებს. ორბე­ლია­ნის ლექსში ამგვარი ცხადი სურათი არ გვაქვს.

მაგრამ ჩვენთვის უფრო საყურადღებოა ლექსში და­ხა­ტული კავკასიონის მთების, ტყის, თერგისა და კლდის სუ­რათი. მათ შორის ყაზბეგის მთის სიმაღლეცაა, რომელიც ვერტიკალურ ღერძადაა ნაგულისხმევი რუსი პოეტების ნაწარმოებებში, ხოლო მრისხანე თერგი აღმოსავლური სი­ველურის სიმბოლოა [9, გვ. 50-51] და საზღვარიც, რომე­ლიც რუსეთსა და კავკასიას ყოფს[1] [6, გვ. 150]. ალ. ჭავჭა­ვაძის ლექს „კავკასიაშიც“ ასე ვკითხულობთ: „შეიწრე­ბულმან თერგ­მან კრძალვით იცნო საზღვარი“. როგორც რემი და შათირიშვილი მიგვითითებენ, ალ. ჭავჭავაძე ამ მხრივაც რუსული რომანტიზმის მემკვიდრეა და ორბე­ლიანიც, რადგანაც მის ლექსში გამოყენებულია ბუნების სურათის ტიპური რომანტიკული წარმოსახვა, რომელიც პო­ლი­ტიკური და იმპერიალისტური მნიშვნე­ლობითაა გამსჭვა­ლუ­ლი რუსი და ქართველი პოეტების მიერ. თანაც, ყუ­რადღება გავამახვილოთ იმ ფაქტზე, რომ ლექსში „საღა­მო გამოსალმებისა“, ისევე როგორც „კავკასიაში“, ბუნების ფონზე ადგილობრივი ხალხი არსად იხატება და ბოლოს კი მარტო „გუშაგის ხმა“ ესმის. სწორედ ლექსის ეს ასახვა უპირისპირდება „მგზავრის წერილების“ იმ ეპიზოდს, რომ მგზავრი ადგილობრივს ̶ ლელთ ღუნიას ̶ უსმენს.[2] ასეთი კონტექსტუალური გაგებიდან გამომ­დინარე, შეიძლება ვთქვათ, რომ ორბელიანის ლექსი „საღამო გამოსალმებისა“, ან ამ ლექსის ბუნების წარმოსახვა მაინც, რომანტიკოსების სტრატეგიის პირველ ტიპს ეკუთვნის.

როგორც აღვნიშნეთ, მრისხანე თერგი აღმოსავლური სიველურის სიმბოლოა და თანაც „მგზავრის წერილებში“ ილიას (ან მგზავრს) ბაირონს აგონებს. თუმცა ილია სხვა ადგილას, სადაც ორბელიანის სტროფებია ციტირებული, თერგის ამ სიმბოლურ წარმოსახვას ცვლის: „ჩვენი დამთხ­ვეული თერგი ვლადიკავკასთან ის თერგი აღარ არის...“ ყურადღება უნდა მივაქციოთ, რომ აქ თერგი იმიტომაა „ჩვე­ნი“, რომ მგზავრი საქართველოსკენ მიდის და ლარსთან „გა­რემო ბუნებას ჩემის ქვეყნის ფერი ემატებოდა და თერგს შფოთვა და ღელვა“. სამშობლოს ფერი და თერგის შფოთვა-ღელვა ამ წინადადებაში ერთნაირადაა აღწერილი. მაშასა­და­მე, შეიძლება ითქვას, რომ თერგის შფოთვა აქ ქართვე­ლობის სინონიმადაა გამოყენებული. თუმცა ეს შფოთვა თერგს ვლადიკავკასთან ეკარგება და ჩუმდება, როგორც „როზგქვეშგატარებული, ან დიდჩინ­მიღებული“. თუ თერგი კავკასიასა და რუსეთს საზღვრადაა დასახული რუსული ლიტერატურის ტრადი­ციაში, მაშინ ვლადიკავკასი ისეთი ქალაქია, რომელიც მდებარეობს „აქეთ“ (რუსეთიდან რომ შევხედოთ) ̶ რუსეთის მხარეს. ეს „მგზავრის წერილებშიც“ შეიმჩნევა: „ამ ყოფით განვშორდი ვლადიკავკასს და პირი ჩემის ქვეყნისაკენ ვქენი. თერგის ხიდი ისე გამოვიარე...“ მგზავრი აქ ხიდზე გადასვლით ჩამოდის კავკასიაში და მანამდე კი რუსეთში იმყოფებოდა. აქედან გამომდინარე, ეს სურათი ისე შეიძლება გავიგოთ, რომ შეშფოთებული ქართველობა გაჩუმებულია ვლადი­კავკასთან, ე.ი. რუსე­თში, რაც საქართველოს გარუსებასაც შეიძლება ნიშნავდეს. რასაკვირ­ველია, „როგზქვეშგატა­რე­ბუ­ლი ან დიდჩინ­მი­ღებული“ თერგის მეტაფორა ორბელიანისა და მამების თაო­ბის და, ზოგადად, კოლონიური ვითარების მკაცრი კრი­­ტიკაა, რაც ნიშნავს იმას, რომ კოლონიზებული ხალხი კოლონიზაციას კი არ ეწინააღმდეგება, არამედ იღებს და აღია­რებს.

ამ თვალსაზრისით თუ წავიკითხავთ, შეიძლება ით­ქ­­ვას, რომ ილიას ეს კრიტიკა ორბელიანის „გეოპოეტურ“ ტრი­­ქოტომიას მიემართება. გრ. ორბელიანის ლექსში, ალ. ჭავჭავაძის „კავკასიისგან“ განსხვავებით, პეიზაჟის ცქერისას სუბიექტი არის პირველი პირი „მე“. რემი და შათირიშვილი მიგვითითებენ, რომ ალ. ჭავჭავაძესთან სუბიექტი მხოლოდ ლექსის ბოლოს ჩანს, როცა ნახსენებია პრომეთე. „როგორც ეთნოგრაფიული დეტალის გამოტოვება, ისე მნიშვნე­ლო­ვა­ნია არყოფნა ჭავჭავაძესთან რომანტიკული ლირიკული გმირისა, რომელიც ბუნების განდიდებას შეიძლება დაე­მოწ­მოს და მოიხიბლოს. იმის მიუხედავად, რომ ადამია­ნური სუ­ბიექტის კვალი ჩანს მითითებაში „გარდმოაგდებს ზვავე­ბად, სცემენ ყურსა და თვალსა,“ ვერ ვუპასუხებთ შეკითხ­ვას, „ვინ ნახულობს ან უსმენს?“ ̶ ეს ზუსტად ის შეკითხვაა, რომლის პასუხიც დერჟავინის პოემის რიტორი­კული სა­ფუძველია, გრაფ ჟუბოვს მიემართება აპოსტროფის სერიაში და იწყება სიტყვებით „შენ ნახე“ (ты зрел)“ [8, გვ. 11]. თუკი ეს ალ. ჭავჭავაძისეული ცვლილებაა რუსული ლიტერა­ტურიდან, მაშინ ორბელიანი ზემოხსე­ნე­ბულ რუ­სულ ლიტერატურასთან მეტად ახლოსაა: ლექსში აღდგა რომან­ტიკული ლირიკული გმირი, რომელიც ნახულობს იმპე­რიალიზმითა და ორიენტალიზმით „გამსჭვალულ“ გა­პეი­ზაჟებულ ბუნებას. მაშინ გადაჭარბება არ იქნება იმის თქმა, რომ ლექსს „საღამო გამოსალმებისა“ მეტნაკლებად აქვს რუსული კოლონიური ლიტერატურის ხასიათი. სწო­რედ ამ კოლონიურ და გეოპოეტურ სქემას ეკამათება ილია „მგზავრის წერილებში“ გრ. ორბელიანის ლექსის ირონი­ულად მოხმობით.

ლექსი „სადღეგრძელო“ კი მეორე ტიპს ეკუთვნის ̶ დიქოტომიურ გეოპოეტიკას „საქართველო/ჩრდილოეთ კავ­კა­­სია“. აქ ჩანან საქართველოს ისტორიული გმირები ̶ ფარ­ნავაზი, ვახტანგ გორგასალი, დავითი, თამარი და ა.შ. ̶ რო­მელთა პოვნაც ილიას „აჩრდილში“ სურს და რომლებიც სხვადასხვა დროის საქართველოს მტრებს ებრძოდნენ. მაშა­სადამე, გეოპოეტური დიქოტომიური სტრატეგია მათი სა­ხი­­თა­ცაა განხორცი­ელებული.

თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ლექსშიც არსებობს ბუნების „გაპეიზაჟებული“ რომანტიკული სურათები, რო­გო­­­რიც ლექსში „საღამო გამოსალმებისა“:

სად მთანი ყინვის გვირგვინით არიან ცადმდე ასულნი

და მდინარენი ზახილით ზვირთის ზვირთებზე მსროლელნი;

უფსკრულნი - ჩაბნელებულნი, კლდენი - თვალ-გადუწვდენელნი,

სად მონადირე ჰსდევს ჯიხვსა და მის ქვეშ ჰვლენან ღრუბელნი.

სად ველნი, ფერით ზურმუხტნი, ნაზადა აღმწვანდებიან,

მათზე კასკასით წყარონი გახარებულნი მორბიან;

მათ სიკამკამეს ყვავილნი თავ-დახრით განცვიფრდებიან;

გულს მათი ხილვა უხარის, თვალთ კვალად ენატრებიან;

[2, გვ. 88]

ზემოთ მოყვანილი სტრიქონების შემდეგ გვხვდება ის სტროფები, რომლებიც ილიას „მგზავრის წერილებში“ მოჰ­ყავს: „სხვა საქართველო სად არის, რომელი კუთხე ქვეყნისა?“ საქმე ისაა, რომ, მიუხედავად იმისა, რომ ამ სტრი­­ქონებში ვხედავთ რომანტიკულ სურათს[3], ილია ციტა­ტაში არ გულის­ხმობს ისეთ ირონიას, როგორსაც ლექ­სის „საღამო გამოსალმებისა“ ციტირებისას. ეს იმიტომაცაა, რომ, მიუხედავად იმისა, რომ ბუნების სურათი „სადღეგ­რძე­ლო­ში“ რუსული და ქართული რომანტიზმის ერთგვარი მემკ­ვიდ­­რეა, ორბელიანი ამ სტროფით („სხვა...“) თავს არი­დებს ბუნების სურათის რუსულ იმპერიალისტურ წარ­მოსახვაში ̶ ანუ პირველ ტიპში  ̶  შთანთქმას; გავიხსე­ნოთ, რომ პირველი ტიპი იმას ნიშნავს, რომ ჩრდილოეთ კავკასია დ­ასა­ღუპი ობიექტია, ხოლო საქართველო კი ̶ შთანთქმისა. ამ ლექსში კი საქართველოს ბუნება და ისტო­რია არასოდეს ჩაინთქმება რუსულ იმპერიაში, რადგანაც ისინი საქართ­ვე­ლოს არსებობის საწინდარია. აქედან გამომ­დინარე, ილია ამ სტროფს არ აძლევს ისეთ ირონიულ მნიშვნელობას, რომ­ლი­თაც აკრიტიკებს რუსე­თის იმპე­რიალიზმსა და იმ ადა­მიანებს, ვინც იმპერიალიზ­მსა და კო­ლო­ნიალიზმს მიჰყ­ვე­ბა.

ილია მისი წინამორბედი რომანტიკოსების გეოპო­ეტ­ურ სტრატეგიებსა და მათ შორის განსხვავებას მწვავედ გრძნობს. იგი მხოლოდ პირველი ტიპის ლექსს („საღამო გამოსალმებისა“) ციტირებს ირონიულად და აკრიტიკებს „მგზავრის წერილებში,“ ხოლო „სადღეგრძე­ლოს“ კი ̶ არა, რადგანაც პირველი ტიპი საქართველოს რუსეთში კოლო­ნი­ურ შთანთქმასა და მასთან გაიგივებას ნიშნავს, რაც ილიას­თვის მიუღებელია.

მაშასადამე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ილია, რო­გორც ქართული რომანტიზმის მემკვიდრე[4], რომან­ტიზ­მის ეროვნულ ცნობიერებას სტრატეგიულად გარდაქმნის და თა­ვისი შემოქმედებისა და მოღვაწეობის მასალად იყენებს.

ბიბლიოგრაფია

1. ინგოროყვა, პ., ახალი ქართული ლიტერატურის ფუძემ­დე­ბელნი: ნიკოლოზ ბარათაშვილი, ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, „მერანი“, თბ. 1988
2. ორბელიანი, გრ., ერთტომეული: ტ. I. „პალიტრა L“, თბ. 2013
3. შათირიშვილი, ზ., კანონის თეორია და სამი ქართული სა­ლიტერატურო კანონი. სჯანი, 4, თბ. 2003
4. ჭავჭავაძე, ი., თხზულებანი: სრული კრებული ხუთ ტო­მად: ტ. I, „საბჭოთა საქართველო“, თბ. 1937
5. ჭავჭავაძე, ი., თხზულებანი:სრული კრებული ხუთ ტო­მად: ტ. II, „საბჭოთა საქართველო“, თბ. 1941
6. Nakamura, T., Sen to shite no Kyokai: Gendai Rosia Bungaku ni okeru Kokasasu Hyosho: “Yamagata Daigaku Kiyo (Jinbun Kagaku)”, 14(4), Yamagata 2001 / ნაკამურა, ტ., საზღვარი, როგორც ხაზი: კავკასიის წარმოსახვა თანა­მედ­როვე რუსულ ლიტერატურაში: იამაგატასუნივერ­სი­ტე­ტისბიულეტენი (ჰუმანიტარულიმეცნიერება)“, 14 (4), 2001
7. Norimatsu, K., Riarizum no Joken: Roshia Kindai Bungaku no Seiritsu to Shokuminchi Hyosho, Suiseisha, Tokyo, 2009 / ნორიმაცუ, კ., რეალიზმის პირობა: რუსული მოდერნი, ლიტერატურის დადგენა და კოლონიური წარმო­სახ­ვა, სუისეიშა, ტოკიო 2009
8. Ram, H., and Shatirishvili, Z., “Romantic Topography and the Dilemma of Empire: The Caucasus in the Dialogue of Georgian and Russian Poetry.” The Russian Review 63, no.2 (January) 2004
9. Layton, S., Russian Literature and Empire: Conquest of the Caucasus from Pushkin to Tolstoy, “Cambridge University Press”, Cambridge 1994