ელგუჯა ხინთიბიძე 

ვეფხისტყაოსანი და ციმბელინის ლიტერატურული წყაროები

ინგლისური ლიტერატურული კრიტიკისათვის დიდი ხანია ცნობილია, რომ შექსპირის შემოქმედებითი სტილი უცნობ ან მოდურ სიუჟეტებს თუ ცალკეულ პასაჟებს ადვილად გადმოიტანს, გადაამუშავებს, გადაიაზრებს და ახალი შთაგონების და მსოფლხედვის შედევრებს ქმნის. ლიტერატურულ წყაროთა სიმრავლე ერთი არსებითი მახასიათებელია შექსპირის დრამატურგიისა. წყაროთა სიმრავლით განსაკუთრებით გამოირჩევა პიესა ციმბელინი. ჯეფრი ბულოუს (Geoffrey Bullough) გამოცემული „შექსპირის ნარატიული და დრამატული წყაროების“ რვატომეული ციმბელინის წყაროთაგან რვა მათგანს აქცევს უპირატესი განხილვის საგნად. ესენია: ჰოლინშედის ქრონიკების პირველი წიგნი; ჰოლინშედის ქრონიკების მეორე წიგნი (შოტლანდიის ისტორია /History of Scotland); ბოკაჩოს დეკამერონი; ფრედერიკ ჯენენი (Frederick of Jennen); Lope de Rueda-ს კომედია ეფემია (Eufemia), ბანდელოს (Bandello) საუბრები (Discourses); სიყვარულისა და ბედისწერის იშვიათი ტრიუმფები (The Rare Triumphes of Love and Fortune); ტორკვატო ტასოს განთავისუფლებული იერუსალიმი (Jerusalem Delivered by Torquato Tasso) [18, გვ. 38-114]. ციმბელინის მიმართება ამ წყაროებისადმი ერთგვაროვანი არ არის. ნაწყვეტები ზოგიერთი მათგანიდან (კომედია ეფემია, ბანდელოს საუბრები, ტასოს განთავისუფლებული იერუსალიმი) მოტანილია როგორც ანალოგები ციმბელინის ზოგიერთ პასაჟთან. შექსპიროლოგიური ლიტერატურა სხვა წყაროებთანაც მიანიშნებს ციმბელინის მიმართებებს. შენიშნულია, რომ ციმბელინში, ისევე როგორც შექსპირის სხვა პიესებში, ანტიკური ნარატივის, განსაკუთრებით ელინისტური პერიოდის ბერძნული რომანის ტრადიციები ჩანს. კერძოდ მითითებულია პარალელები: სანაძლეოს დადების ისტორია, მეფე ციმბელინის ვაჟების დაკარგვა და გამოჩენა, იმოჯენის მიერ კლოტენის გვამის პოსტუმუსად მიჩნევა, ბრიტანელთა ომი რომთან; ასევე პიესის ფაბულის ძირითადი ხაზი: წყვილების ერთმანეთთან დაშორება, მძიმე თავგადასავლები, შემდეგ შეერთება. კონკრეტულად დასახელებულია ქარიტონის ქარეასა და კალიბროსი (Chariton’s Chaereas and Callirhoe), ჰელიოდორუსის ეთიოპიკა (Helidorus’s Ethiopica), ლონგუსის დაფნისი და ქლოე (Longus’s Daphnis and Chloe), ქსენეფონ ეფესელის ეფესიაკა (Xenophon of Ephesu’s Ephesiaca) [8; 2, გვ. 8]. ამ ტრადიციაში შეიძლება დავინახოთ მხოლოდ უძველესი პროტოტიპი ციმბელინის ქარგის ან მისი ზოგიერთი ეპიზოდისა. საუბარია აგრეთვე შექსპირისთვის უფრო ახლობელ თხზულებათა რემინისცენციებსა თუ ალუზიებზე: ფილიპ სიდნის არკადია (Sidney’s Arcadia) და თვით შექსპირისავე მაკბეტი [10, გვ. X]. ორიოდე ალეგორიული წყარო, რომელთა რემინისცენცია ციმბელინში უფრო სარწმუნოა (ფიფქიასა და შვიდი ჯუჯას ზღაპარი და კეისარ ავგუსტუსის ოჯახის ამბავი), ჩემ მიერ უკვე განხილულია [13, გვ. 87-90].

ამ წყაროების დამატებით ციმბელინის ლიტერა-ტურულ წყაროდ მე ვუთითებ შუასაუკუნეების ქართულ რომანზე - ნესტანისა და ტარიელის სიყვარულის ისტორიაზე, რომელიც რუსთველის ვეფხისტყაოსნის ერთი, თუმცა ძირითადი, სიუჟეტური ციკლია. უფრო მეტიც, მე ვფიქრობ, რომ ეს ციკლი ვეფხისტყაოსნისა ციმბელინის ლიტერატურულ წყაროთა შორის ძირითა¬დია. ამ თეზისის არგუმენტირებული კონსტატირებისათვის საჭიროდ მიმაჩნია ნესტანისა და ტარიელის რომანის, როგორც ციმბელინის წყაროს, განხილვა ციმბელინის სხვა არსებით წყაროთა ფონზე.

ციმბელინის სიუჟეტურ წყაროთა შორის განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს ანონიმურ პიესას სიყვარულისა და ბედისწერის იშვიათი ტრიუმფები, რომელიც პირველად სცენაზე 1582 წელს გამოჩნდა, ხოლო დაიბეჭდა 1589 წელს, 1610-70 წლებში კი მრავალგზის გადაიბეჭდა.

ეს განსაკუთრებულობა, უპირველეს ყოვლისა, იმითაა მოტივირებული, რომ სიყვარულისა და ბედისწერის იშვიათი ტრიუმფები სხვა სიუჟეტური წყაროებისაგან განსხვავებით ციმბელინს მიესადაგება კომპოზიციური მოდელირებით, თანაც მეტ-ნაკლებად სრულად: სასახლის ინტრიგა - პრინცესის მიერ სასახლეში აღზრდილი მდაბიოს შეყვარება; სატრფოს გაძევება; მოქმედების სასახლის გარეთ განვითარება და ბედნიერი დასასრული. შექსპირის ამ პიესის სხვა წყაროები კი ციმბელინის ან რომელიმე სიუჟეტურ ეპიზოდს (სანაძლეოს ეპიზოდი) მიესადაგება (დეკამერონის მეორე დღის მეცხრე ამბავი) ან ფაბულის დროსა და სივრცეში ლოკალიზებას ემსახურება (ჰოლინშედის ქრონიკა).

ეს ანონიმური პიესა, როგორც სიუჟეტური წყარო, განსაკუთრებული იმ თვალსაზრისითაცაა, რომ მკვლევართა არაერთგვაროვან დამოკიდებულებებს წარმოაჩენს.

სიყვარული და ბედისწერა ციმბელინის სიუჟეტურ წყაროდ თავდაპირველად 1887 წელს იქნა დასახელებული (Boodle, R. W., Notes and Queries, 7th ser. IV, 1887 – [იხ. 5]). ეს თვალსაზრისი გაიზიარა ჯ. ნოსვორთიმ (J. M. Nosworthy) ციმბელინის საკუთარ, 1969 წლის გამოცემაში და მყარი არგუმენტები წარმოადგინა ამ თვალსაზრისის სამტკიცებლად [3]. უფრო მეტიც, მკვლევარი თვლის, რომ ეს ანონიმური პიესაა შექსპირის ციმბელინის ძირითადი წყარო. ამავე დროს იმთავითვე იქნა შენიშნული, რომ ეს პიესა უაღრესად ბანალურია და ყველა დეტალი, რაც მას ციმბელინთან საერთო აქვს, რომანისტთა ნაწერებში საზოგადოდ გავრცელებული ხერხები და ხრიკებია. იგივე ნოსვორთი კატეგორიულად შენიშნავდა, რომ ამგვარ პარალელურ ბანალურ ნიშნებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა არ უნდა მიენიჭოს. ამ დასკვნას კი მოჰყვა მკვლევარის მრავალმნიშვნელოვანი მინიშნება იმაზე, რომ შექსპირი რაღაც უცნობი გარემოების გამო იყენებს ამ ბანალურ პირველწყაროს; რომ უცნობია, თუ რამ მიიყვანა შექსპირი ამ ძველ ჩამოძენძილ პიესასთან.

იმის ეჭვი, რომ ციმბელინს რაღაც სხვა წყაროც უნდა ჰქონდეს, რომელიც მკვლევართათვის ჯერ კიდევ უცნობია, სამეცნიერო ლიტერატურაში ადრევე იყო გამოთქმული. ჯერ კიდევ XX საუკუნის დასაწყისში ვარაუდობდნენ რაღაც პრეციმბელინის შესაძლებელ არსებობას, ან რაღაც უცნობ წყაროს, რომლის მისაგნებად ბომონტსა და ფლეტჩერზე მიუთითებდნენ (H. R. D. Anders, Shakespeare’s Books, 1904). გასული საუკუნის II ნახევრის შექსპიროლოგიურმა კვლევებმაც არ მიიჩნია სიყვარული და ბედისწერა საკმარის ან უცილობელ წყაროდ ციმბელინისა. ამ პიესათა შორის გამოვლენილ მსგავსების პარალელურად აღინიშნა, რომ სიყვარული და ბედისწერის სიუჟეტი არაორგანული და თვით¬ნებურია, მასში არაა საკმარისი დაძაბულობა და დრამატიზმი, მას არ აქვს სოლიდური საფუძველი [17, გვ. 259]. პიესათა მსგავსი პარალელური ბანალური სიტუაციები და სახეები (სასახლიდან გაძევებული შეყვარებული თუ კარისკაცი, ცრუ საწამლავით დაძინება, გამოქვაბული...), როგორც აღვნიშნეთ, რომანისტთა ჩვეულ და პოპულარულ ხრიკებად იქნა მიჩნეული. მთავარ მოქმედ პირთა სახელების მსგავსება (Fidele და Fidelia) ამ სახელის გავრცელების ფართო არეალით ახსნეს. ორიოდე ფრაზეოლოგიური თუ აზრობრივი მსგავსების მიზეზად სიტუაციების ანალოგიურობაზე მიუთითეს [5]. ამ გარემოებათა გამო ეს ანონიმური პიესა თანამედროვე შექსპიროლოგიურ ლიტერატურაში ციმბელინის მხოლოდ სავარაუდო წყაროდაა მიჩნეული [18].

მე ვფიქრობ, რომ შექსპირი იცნობს ამ ანონიმურ პიესას (თუმცა, ძნელია ვივარაუდოთ რა გზით: გამოქვეყნებულს, სცენაზე გათამაშებულს, თუ...). სიყვარულისა და ბედისწერის ტრიუმფებთან მიმართება ჩანს შექსპირის გვიანდელი პერიოდის სხვა პიესებშიც (ზამთრის ზღაპარი, ქარიშხალი). ციმბელინთან, როგორც მივუთითებდი, პარალელები სხვადასხვა ხასიათისაა: პერსონაჟთა სახელების მსგავსება, სასახლეში აღზრდილი ობოლი,პრინცესის ყეყეჩი ძმა, სამეფო კარიდან გაძევებული კარისკაცი, გამოქვაბული და მასში პრინცესათა მისვლა... მიუხედავად იმისა, რომ თითოეული ამ დეტალიდან ბანალურია და ფართოდ გავრცელებული ამ პერიოდის თხზულებებში, ყველა მათგანი ერთად ამ ორ პიესაში მათ ერთმანეთთან მიმართებაზე მიუთითებს. უმთავრესი მაინც ის არის, რომ ამ თხზულებათა სიუჟეტის თემა და კომპოზიცია წარმოაჩენს ერთმანეთთან მიმართებას: მეფის ქალიშვილი შეიყვარებს სასახლეში აღზრდილ მდაბიოს; მეფე სამეფოდან გააძევებს შეყვარებულ ვაჟს; მოქმედება სასახლიდან გადადის გამოქვაბულში, შეყვარებულებს მეფე შეირიგებს.

განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს სწორედ ეს კომპოზიციური მსგავსება. საქმე ისაა, რომ ციმბელინის ყველა აშკარა სიუჟეტური წყარო (ქრონიკები, დეკამერონისეული ამბავი...) პიესის ეპიზოდური წყაროებია. სიყვარულისა და ბედისწერის ტრიუმფები შექსპირის პიესის სიუჟეტთან მეტ-ნაკლებად სრულ მიმართებას წარმოაჩენს. ხომ არ არის სიყვარულისა და ბედისწერის ტრიუმფები ის პიესა, რომლის საფუძველზეც შექმნის შექსპირი ციმბელინს? ხომ არ აძლევს ავტორს ეს პიესა თემასა და იდეას, რომელსაც გადაამუშავებს და შეავსებს იგი სხვა წყაროებით? მე ვფიქრობ, რომ არა:

ციმბელინში ავტორის მრავალგვარი იდეური ჩანაფიქრი ჩანს. ერთ-ერთი მათგანი, ჩემი აზრით მნიშვნელოვანი, სამეფო ტახტის მემკვიდრეობის საკითხია. კლოტენი იმოჯენის შერთვით სამეფო ძალაუფლებისთვისაც იბრძვის. ესაა დედოფლის, კლოტენის დედის, ფარული ქმედებების ერთ-ერთი მიზანი. მას სურს იმოჯენი ან შერთოს მის შვილს, ან თავიდან მოიშოროს, მოაწამვლინოს, რომ ტახტის პრეტენდენტად ციმბელინის გერი კლოტენი დარჩეს. ავტორისეული ჩანაფიქრი აშკარად წარმოჩნდება დინასტიური მემკვიდრეობის შენარჩუნების დემონსტრირებით: კლოტენს ტახტის მემკვიდრე - ციმბელინის უფროსი ვაჟი გვიდერიუსი კლავს. რომ ეს იდეური ჩანაფიქრი არსებითი მნიშვნელობისაა, იქიდანაც ჩანს, რომ იგივე პოლიტიკური იდეა დომინირებს ბომონტისა და ფლეტჩერის ფილასტერში, რომლის პრინციპულ მსგავსებას ციმბელინთან ინგლისური ლიტერატურული კრიტიკა ერთხმად უჭერს მხარს. იქაც მოწვეული სასიძოს ჩამოშორება ხდება, ხოლო მემკვიდრეობის საკითხი ორი შეერთებული სამეფოს მემკვიდრეთა შეუღლებით გადაწყდება. სიყვარულისა და ბედისწერის იშვიათ ტრიუმფებში სამეფოს მემკვიდრეობის საკითხი არ არის დასმული. მეფე ფიზანიოსს მემკვიდრე ვაჟი ჰყავს - არმენიო.

ეს იდეური ჩანაფიქრი შექსპირის პიესაში დასმული ძირითადი თემის კონკრეტულ მოდელირებას იწვევს: მეფეს მემკვიდრედ ერთადერთი ქალიშვილი დარჩენია და ამიტომაც მის საქმროდ შესაფერისი კანდიდატი ჰყავთ (მეფესა და დედოფალს) შერჩეული. ქალიშვილი უარს ამბობს ამ შეთავაზებაზე. თემის ამგვარი მოდელირება კი ანონიმურ პიესაში არ ჩანს. ფიდელიასათვის მეფეს საქმრო არ ჰყავს შერჩეული. ფიდელიას ძმას და შემდეგ მამას აღიაზიანებთ, რომ ქალიშვილმა სატრფოდ მდაბიო აირჩია და ურჩევენ სხვა უფრო ღირსეული საქმრო შეარჩიოს (მოქმედება 2) [21]. ამგვარად, ჩანს, რომ ციმბელინის თემა და იდეა ამ ანონიმური პიესის საფუძველზე არაა მოაზრებული.

ციმბელინის სიუჟეტი სიყვარულისა და ბედისწერის სიუჟეტს აშკარად ემსგავსება; მაგრამ ეს მსგავსება საფუძველს გვაძლევს იგი მივიჩნიოთ შექსპირის პიესის ერთ-ერთ და არა უმთავრეს არსებით წყაროდ. ციმბელინის სიუჟეტის არქიტექტონიკა არ არის ამ ანონიმური პიესის ქარგის მიხედვით მოაზრებული. შექსპირის პიესის არქიტექტონიკა ბევრად უფრო რთულია: (1) სამეფო კარის ინტრიგა; (2) მოქმედების გადატანა ე. წ. „სხვა სივრცეში“: გაძევებული სატრფოს და დაკარგული პრინცესის მძიმე და დრამატული თავგადასავალი, შეყვარებულის მიერ სატრფოს ძებნა; (3) გამოქვაბულის სცენა (მეფის სასახლის ძველი ამბების მბობა); (4) დიდი ომი, მთავარ პერსონაჟთა საგმირო შემართება; (5) სცენა მეფის კარზე: ბედნიერი დასასრული – ბოროტების დამარცხება, შერიგება, მიმტევებლობა. სიყვარულისა და ბედისწერის ტრიუმფები სიუჟეტის განვითარების ამგვარ კომპოზიციას არ წარმოაჩენს: მოქმედებას იწყებენ ღმერთები და ამთავრებენ ღმერთები; სცენები ერთმანეთს ენაცვლებიან სასახლეში, გამოქვაბულში, სასახლეში და ისევ გამოქვაბულში. ამ პიესაში არ ჩანს ციმბელინის მკაცრი კომპოზიციური სქემა: კონფლიქტი სასახლეში; მოქმედების გადატანა „სხვა სივრცეში“: სასახლიდან შორს - იტალია, უელსის ტყეები და გამოქვაბული, ბრძოლის ველი; კონფლიქტის განმუხტვა და ბედნიერი დასასრული მეფის კარზე. ანონიმურ პიესაში არ ჩანს ციმბელინის ძირითადი კოლიზია - შეყვარებულთა ტრაგიზმამდე მისული დრამატული თავგადასავალი. პიესაში არ ჩანს ციმბელინის ბედნიერი ფინალის განმაპირობებელი პრელუდია: მთავარ პერსონაჟთა ჰეროიკული და პატრიოტული შემართება. ვფიქრობ, დასკვნა აშკარაა: ციმბელინი კომპოზიციურ ქარგას უშუალოდ ამ ანონიმურ პიესას არ ესესხება.

ის რომანული ნარატივი, რომელიც საფუძველს უნდა ქმნიდეს ციმბელინის როგორც ძირითადი თემისა და იდეის, ასევე კომპოზიციური ქარგის მოაზრებისათვის არის ვეფხისტყაოსნის ნესტანისა და ტარიელის სიყვარულის ამბავი. ჩემი აზრით, ამ ამბავშია გამოკვეთილი ციმბელინის ის პოლიტიკური იდეალი და ძირითადი თემატური ქარგა, რომელზედაც ზემოთ ვსაუბრობდი - სამეფო ტახტის შენარჩუნება დინასტიური მემკვიდრეობისთვის; ტახტის ერთადერთი მემკვიდრე ქალისთვის მეფე და დედოფალი უფრო შესაფერის სასიძოს შეარჩევენ; მემკვიდრე ქალი ეწინააღმდეგება ამ გადაწყვეტილებას; მოქმედება გადადის ე. წ. „სხვა სივრცეში“: შეყვარებულის მიერ გადაკარგული სატრფოს ძიება; შერჩეულ სასიძოს ტახტის მემკვიდრე ვაჟი კლავს; პროტაგონისტთა გმირული შემართება და დიდი ომი. სამეფოში დაბრუნება და ბედნიერი დასასრული.

ასე რომ, მსგავსება ციმბელინსა და სიყვარულისა და ბედისწერის ტრიუმფებს შორის არ იძლევა საფუძველს იმისათვის, რომ ციმბელინის შექმნისთვის თემა და იდეა ამ ანონიმურ პიესაში დავინახოთ; ან ციმბელინი ამ პიესის მიხედვით და მიბაძვით შექმნილ ნაწარმოებად მივიჩნიოთ. ჩემი აზრით, შექსპირი იცნობს ამ პიესას. ციმბელინში ჩანს მასთან მიმართება ერთი ეპიზოდის კონსტრუირებისას - სასახლიდან პრინცესის სატრფოს გაძევება. თუმცა ეს მიმართება ბევრად უფრო ფერმკრთალია, ვიდრე სხვა ეპიზოდის მიმართება ბოკაჩოს დეკამერონის ცნობილ ამბავთან. ასევე შესაძლებელია ვივარაუდოთ შექსპირისეული რემინისცენციები ამ პიესიდან ვაჟად გადაცმული იმოჯენის სახელის შერჩევისა და გამოქვაბულის ეპიზოდის კონსტრუირებისას.

მე მიმაჩნია, რომ ციმბელინის უმთავრესი სიუჟეტური წყაროს ძიებისას საინტერესო მინიშნებები გამოვლინდა ინგლისურ ლიტერატურულ კრიტიკაში. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ციმბელინის წყაროებზე მსჯელობისას ადრევე გამოითქვა ვარაუდი რაღაც რომანული ქარგის ასებობისა, რომელზე პასუხისმგებლობას ბომონტსა და ფლეტჩერს აკისრებდნენ (H.R.D. Anders). ამავე დროს დამტკიცებულ იქნა, რომ ციმბელინი არ ეყრდნობა ფილასტერს (რასაც ა. თორდნაიკი - A. H. Thorndike დაბეჯითებით ამტკიცებდა). ჯ. ნოსვორთის აზრით, პირიქითაა, ბომონტი და ფლეტჩერი თავიანთ ფილასტერში დავალებული არიან ციმბელინით. თავისთავად ციმბელინში, ისევე როგორც მის უწინარეს პერიკლეში, შენიშნეს გადამუშავება რაღაც დრამატული რომანის ქარგისა, რომელიც უფრო მოგვიანებით გამოვლინდა ფილასტერშიც [19, გვ. XXXVII-XL]. ციმბელინის მკვლევარები შესაძლებლად მიიჩნევენ, რომ ციმბელინსა და ფილასტერს საერთო წყარო ჰქონდეს [1, გვ. 4]. ის გარემოება, რომ ციმბელინსა და ფილასტერს შორის რაღაც საკვირველი სტრუქტურული მსგავსებაა და თანაც ისინი ერთმანეთზე არ არიან დამოკიდებულნი, უფრო თანამედროვე კვლევებითაც მტკიცდება. ისიცაა შენიშნული, რომ ორივე პიესაში ჩანს იმ პერიოდის დრამაში დამკვიდრებული სტილის შეცვლა და აღდგენა თუ გამოცოცხლება ინტერესისა რომანული დრამისადმი (ე. გური - E. Gurr) [9, გვ. XXVIII, XLVI, XLIX].

ინგლისური ლიტერატურული კრიტიკის ეს მიგნებები მე იმაზე მიმანიშნებს, რომ ციმბელინის უმთავრესი სიუჟეტური წყაროს საიდუმლო ბომონტისა და ფლეტჩერის ფილასტერის საიდუმლოსთან ერთად უნდა ვეძიოთ. ფილასტერიც რომ რაღაც შუასაუკუნეობრივი რომანული ქარგის ინსცენირებას, დრამატულ პიესად გადამუშავებას შეიძლება წარმოად¬გენდეს, ეს ვარაუდიცაა გამოთქმული ინგლისურ ლიტერატურულ კრიტიკაში [22, გვ. 15]. ფილასტერის უცნობი სავარაუდო წყაროს ამოსაცნობად ბომონტისა და ფლეტჩერის იმ ტრაგიკომედიებსაც უნდა დავაკვირდეთ, რომლებიც ფილასტერის პარალელურად (უფრო ზუსტად, იმავე პერიოდში) შექმნეს იმავე ავტორებმა. ასეთია, უპირველეს ყოვლისა, მეფე და არა მეფე. ინგლისური ლიტერატურული კრიტიკა ფილასტერისა და მეფე და არა მეფის სიუჟეტურ მსგავსებაზეც მსჯელობს [20, გვ. 111-114, 179; 22, გვ. 132-133]. მეფე და არა მეფის ფაბულა კი უშუალოდ მიუთითებს, რომ ეს ამბავი საქართველოში ხდება.

ვეფხისტყაოსანი (რომელიც, გამოვლინდა რომ, ციმბელინის, ფილასტერის და მეფე და არა მეფის სიუჟეტური წყაროა) საქართველოს ამბავია იმ ნიშნით, რომ იგი ქართველი ავტორის დაწერილი ქართულენოვანი პოემაა; და, მეორეც - ძველ საქართველოში გავრცელებული აზრით, მასში აღწერი¬ლი ამბავი ალეგორიულად გადააზრებული საქართვე¬ლოს ამბავია.

ნესტანისა და ტარიელის სიყვარულის ისტორია, როგორც ციმბელინის ლიტერატურული წყარო, ამავე თხზულების სხვა წყაროთა ფონზე კიდევ ერთ მნიშვნელოვან ფაქტს წარმოაჩენს. ვეფხისტყაოსნისეული ნარატივის ნიშნები ციმბელინის ზოგიერთ პასაჟში მაშინაც ჩანს, როდესაც ამ პასაჟთა აშკარა წყაროები სხვა თხზულებებია.

ამ თვალსაზრისით ყველაზე მეტად საინტერესოა ჩემ მიერ უკვე განხილული [14, გვ. 21-24] იმოჯენისა და პოსტუმუსის საჩუქრების გაცვლის ეპიზოდი (ციმბელინი, I, 5. 110-120). საჩუქრის თემა შექსპირის შემოქმედების ადრინდელ ეტაპზე არ დომინირებს. იგი პიესებში გამოჩნდება შედარებით ბოლო პერიოდში (ტროილოსი და კრესიდა, ოტელო, ციმბელინი). ოტელოში მას უკვე კომპოზიციური ფუნქციაც აქვს. მაგრამ ციმბელინში, განსხვავებით დანარჩენი ორი პიესისა, საუბარია არა მხოლოდ საჩუქარზე, არამედ შეყვარებულთა მიერ საჩუქრების გაცვლაზე და საჩუქრის თემა თხზულებას გასდევს დასაწყისიდან დასასრულამდე. თვით უკანასკნელ სცენაშიც საჩუქრის შეცნობით ხდება გაიძვერა იაკიმოს გამოცნობა (V, 5. 130-160). იმოჯენისა და პოსტუმუსის მიერ საჩუქრის გაცვლას რომ ავტორის ჩანაფიქრით განსაკუთრებული დატვირთვა აქვს, ამაზე მეტყველებს ამ სცენის აქცენტირებაც, სანაძლეოს ეპიზოდის ფინალში პოსტუმუსის მიერ თავისივე ნაჩუქარი სამაჯურის შეცნობა და მისი ემოციის განსაკუთრებული ემფაზით გადმოცემა ავტორის მიერ (II, 4. 98-110). ნესტანისა და ტარიელის თავგადასავალში საჩუქრების გაცვლას ზუსტად ამგვარი დატვირთვა და დანიშნულება აქვს: (1) როგორც ციმბელინში, ასევე ვეფხისტყაოსანში საჩუქ¬რების გაცვლა საგანგებო აქცენტირებით ხდება: შეყვარებულები ერთმანეთს მოუწოდებენ, რომ ამ სამახსოვრო ნიშნით მოიგონებდნენ თავიანთ წყვილებს დაშორების დროს; (2) შეყვარებულ ვაჟს სატრფოსთან ხანგრძლივი დაშორების შემდეგ მისი სატრფოს შესახებ გარკვეულ ცნობას აწვდის სხვა პერსონაჟი, ვაჟს არ სჯერავს ნაამბობი, დასარწმუნებლად სატრფოსგან გამოგზავნილ მის მიერ ადრე მიძღვნილ სამახსოვრო საჩუქარს აჩვენებენ; ვაჟი იმ წამსვე ირწმუნებს ნაამბობის ჭეშმარიტებას და თავის ემოციას განსაკუთრებული აფექტით გამოხატავს. უფრო მნიშვნელოვანი მაინც სხვა გარემოებაა. იაკიმოს მიერ იმოჯენისაგან პოსტუმუსის ნაჩუქარი სამაჯურის მოპარვა და ამით სანაძლეოს მოგება იმ ეპიზოდის ნაწილია, რომლის უმთავრესი წყარო ბოკაჩოს დეკამერონის მეორე დღის მეცხრე ამბავია. ინგლისურ ლიტერატურულ კრიტიკაში ეს მიმართება შექსპირისა თავის უშუალო წყაროსთან მრავალგზისი განხილვის საგანია. გამოკვლეულია, რომ შექსპირი ამ ეპიზოდის კონსტრუირებისას მისდევს ორ წყაროს: ბოკაჩოს დეკამერონს და ანონიმურ, გერმანული ენიდან თარგმნილ თხზულებას ფრედერიკ ჯენინს (Frederick of Jennen) [7]. ციმბელინის ამ ეპიზოდის ზოგი დეტალი მხოლოდ დეკამერონის ტექსტთან წარმოაჩენს კავშირს, ზოგიერთი კი - მხოლოდ ფრედერიკ ჯენინთან [1, გვ. 17-18]. მიუხედავად ამისა, ციმბელინის ეპიზოდში არის რაღაც ისეთი, რაც მკვლევარებს აფიქრებინებს, რომ არაა გამორიცხული, შექსპირი კიდევ რაღაც შუალედური წყაროთიც სარგებლობდეს [15, გვ. XIX]. ამჯერად ჩვენთვის ისაა მნიშვნელოვანი, რომ არც დეკამერონში და არც ფრედერიკ ჯენინში არაა ნახსენები ქმრის ნაჩუქარი სამაჯური, რომელიც არამზადამ მოჰპარა მძინარე ქალს. დეკამერონში და ფრედერიკ ჯენინში საერთოდ არაა საუბარი ცოლ-ქმარს შორის სამახსოვრო საჩუქრების გაცვლაზე. ამავე დროს, როგორც აღვნიშნეთ, ნაჩუქარი სამაჯური ციმბელინში უაღრესად მნიშვნელოვანი დატვირთვის მქონე დეტალია. ეს არა მხოლოდ თვით შექსპირის მიერაა აქცენტირებული, არამედ იმოჯენის მხატვრული სახით შთაგონებული ევროპული ხელოვნებითაცაა გამოკვეთილი. მე მხედველობაში მაქვს მხატვრული ტილოები, რომლებზედაც იმოჯენის პორტრეტი პოსტუმუსის ნაჩუქარი სამაჯურითაა წარმოდგენილი (იხ. XIX საუკუნეში შექმნილი იმოჯენის პორტრეტი წარწერით: იმოჯენი აკვირდება თავის სამაჯურს [16, გვ. 50] და გარეკანი ციმბელინის ნოსვორდისეული გამოცემის ბლუმსბერის (Bloomsbury) 2014 წლის ხელახალი პუბლიკაციისა [4].

ინგლისურ ლიტერატურულ კრიტიკაში ჩანს სურვილი იმისა, რომ აიხსნას, თუ როგორ გაჩნდა იმოჯენის მოპარულ ნივთთა შორის სამაჯური, მაშინ როცა იგი არ ჩანს ამ პასაჟის ლიტერატურულ წყაროებში. მიუთითებენ ფრედერიკ ჯენინის ტექსტში დასახელებულ ძვირფასი თვლებით მორთულ ოქროს სარტყელზე (girdle) და ვარაუდობენ, იქნებ ის იგულისხმებოდეს იმოჯენის სამაჯურშიო [1, გვ. 19]. თუმცა აშკარაა, რომ აქ საუბარია სარტყელზე და არა სამაჯურზე, თანაც ეს სარტყელი არ არის მეუღლის საჩუქარი და ფრედერიკ ჯენინში საზოგადოდ არაა საუბარი მეუღლეთა საჩუქრების გაცვლაზე. ძვირფასი სარტყელი, რომელზედაც საუბარია ფრედერიკ ჯენინში, იმ სარტყლების დაკონკრეტებაა, ბოკაჩოს დეკამერონის მიხედვით, ამბროჯილომ რომ მოიპარა ბერნაბოს მეუღლის საძინებელი ოთახიდან. ფიქრობენ, რომ შექსპირი შეიძლება იცნობდეს სანაძლეოს ამბის კიდევ სხვა ვარიანტს, რომელსაც უწოდებენ Westward for Smelts და დღეისათვის ცნობილია მხოლოდ 1620 წლის ბეჭდური ვერსიით. ეს ამბავი ფრედერიკ ჯენინის მსგავს თხრობას წარმოადგენს. გამოვლენილია მათ შორის არსებული მსუბუქი სხვაობები, თუმცა არ ჩანს, რომ მასში იყოს ნახსენები მეუღლის ნაჩუქარი სამაჯური [6, გვ. 8].

ამგვარად, ციმბელინის ერთ-ერთ ცენტრალურ ეპიზოდში - სანაძლეოს ეპიზოდში, რომელიც აშკარად ეფუძნება ბოკაჩოს დეკამერონის ერთ თხრობას და ამ უკანასკნელთან ერთად კიდევ შექსპირისდროინდელ ინგლისში ცნობილ ამ ამბის გადამუშავებას - ფრედერიკ ჯენინს და, შესაძლებელია, Westward for Smelts-ს, შექსპირი მოახდენს ძალზე მნიშვნელოვან გადახვევას ამ ლიტერატურული წყაროებიდან. ეს გადახვევა ორგანული ნაწილია შეყვარებული ცოლ-ქმრის გრძნობისა და ერთგულების სიძლიერის გამოსავლენად შექმნილი მთელი მხატვრული ეპიზოდისა (სამახსოვრო საჩუქრების გაცვლა; სატრფოს გამოგზავნილი საჩუქრის შეცნობით გამოწვეული მძაფრი ემოცია). ჩემი აზრით, ეს გადახვევა ლიტერატურული წყაროებიდან შექმნილია ნესტანისა და ტარიელის რომანის შესაბამისი მხატვრული სახეების რემინისცენციით.

ყურადღება უნდა გავამახვილო ციმბელინში სანაძლეოს ეპიზოდის ლიტერატურული წყაროებიდან კიდევ ერთ გადახვევაზე. დეკამერონის თანახმად, მატყუარა ამბროჯილო საშინელი წამებით აღასრულებს სიცოცხლეს. ფრედერიკ ჯენინის გარეწარსაც სიკვდილით სჯიან, Westward for Smelts-ის გარეწარი პერსონაჟი სიკვდილით არ ისჯება, მაგრამ სასჯელს საპატიმროში მოიხდის და სამმაგად აუნაზღაურებს დანაკარგს უდანაშაულო ოჯახს. ციმბელინში კი იაკიმოს შეიწყნარებენ. ეს შეწყნარება, ჩემი აზრით, არ უნდა აიხსნას ჟანრის (მე ვგულისხმობ, ტრაგიკომედიის) თავისებურებით. შექსპირი ციმბელინში პერსონაჟის სიკვდილს არ ერიდება: კლოტენს კლავენ. ჩემი აზრით, ციმბელინისეული შეწყნარების ფინალური სცენა (V, 5), რომელიც ორგანულად უკავშირდება შექსპირის გვიანდელი პერიოდის თხზულებათა განწყობას, შესაძლებელია ნაწილობრივ ანალოგს პოულობდეს ვეფხისტყაოსნის ერთ, შუასაუკუნეებისათვის საოცარ შემწყნარებლურ ეპიზოდთან. ვეფხისტყაოსანში ინდოეთის მოხარკე ხატაეთის მეფე რამაზი არა მხოლოდ განუდგება ინდოეთს და ყოყოჩური და ქედმაღლური პასუხით გამოიწვევს ინდოეთის არმიის მხედართმთავარს ტარიელს საომრად, არამედ სიმუხთლით და მოტყუებით ცდილობს მის ხელში ჩაგდებას. ტარიელი სასტიკად ამარცხებს რამაზ მეფეს და ხელშეკრულს მიიყვანს მის დიდებულებთან ერთად ინდოეთის მეფესთან. მეფე ტარიელთან მოთათბირებით შეუნდობს მოღალატე რამაზს და დიდებულებთან ერთად უხვად დასაჩუქრებულს აბრუნებს თავის ქვეყანაში. შემწყნარებლობის ეს იშვიათი მაგალითი მედიევისტთა შორის დღესაც იწვევს გაოცებას [12, გვ. 50-51]. ასე შენარჩუნდება ვეფხისტყაოსანში ვასალური ინსტიტუციის ნორმები. მოხარკე ქვეყანა მოხარკედ რჩება და ეს ხდება საოცარი შემწყნარებლობის ფონზე. ციმბელინის იდეოლოგიაც იმავე პრინციპს წარმოაჩენს: რომის მოხარკე ბრიტანეთი, მიუხედავად იმისა, რომ დაამარცხებს რომის არმიას, მოხარკედ რჩება. ვასალური ნორმების შენარჩუნების მხარდაჭერით ეს ორი თხზულება აშკარად ამჟღავნებს მსგავსებას. რა თქმა უნდა, შექსპირი ამ მიმართულებით ისტორიული ქრონიკის კვალდაკვალ მიდის. ბრიტანელთა წინააღმდეგობა რომისადმი I საუკუნეში ზავით დამთავრდა, რომლის მიხედვით ბრიტანეთი მოხარკედ დარჩა. თუმცა ციმბელინში არაა დაცული ქრონიკისეული ფაქტები. ბრიტანეთს რომი არ დაუმარცხებია. ციმბელინის ფინალური შემწყნარებლობა ვეფხიტყაოს¬ნი¬სეულ შემწყნარებლობას კიდევ უფრო ზუსტად ემთხვევა: ციმბელინში ათავისუფლებენ ტყვეებს და მათ შორის გარეწარ იაკიმოს. ეს აქტი კი ციმბელინს აშკარად განასხვავებს სანაძლეოს ეპიზოდის ყველა წყაროსაგან და, მე ვფიქრობ, შემწყნარებლური განწყობით ვეფხისტყაოსანს ამსგავსებს.

იმასაც უნდა მიექცეს ყურადღება, რომ ციმბელინის ფინალურ სცენაში დამნაშავე იაკიმოს შეწყნარებისას გამოჩნდება შექსპირის სხვა პიესებისათვის უცნობი სამართლებრივი ტერმინი Nobly doom, რომლის პარალელი ჩანს ვეფხისტყაოსნის ასევე არაორდინალურ იურისპრუდენციულ ტერმინში მართალი სამართალი.

ვფიქრობ, საგანგებო ყურადღების საგანი უნდა გახდეს ინგლისური ლიტერატურული კრიტიკის აზრი იმ მიმართების თაობაზე, რაც ციმბელინსა და ფილასტერს შორის არსებობს პიესის სიუჟეტის კონსტრუირებისას, იმ გარემოზე, რომლის ფონზეც იშლება მოქმედება. ეს გარემო და მასში მოაზრებული სიუჟეტი იმ თვალსაზრისითაა საინტერესო, რომ უპირველეს ყოვლისა მასში გამოვლინდება ის ახალი სტილი, რაც ამ პიესებმა შეიტანეს იმდროინდელ ინგლისურ დრამატურგიაში და რითაც ამ პიესათა ავტორებმა შეცვალეს მათი საკუთარი შემოქმედებითი მანერა.

ფილასტერის ცნობილი მკვლევარი ა. გური იმ სიახლეებზე, ამ პიესას რომ ახასიათებს ბომონტისა და ფლეტჩერის ადრეულ შემოქმედებასთან - კერძოდ, პიესა ერთგულ მწყემს ქალთან (The Faithful Shepherdess) მიმართებით, აღნიშნავს, რომ წინანდელი პასტორალური გარემო იცვლება ფილასტერის ნადირობის სამყაროთი და მწყემსების სიყვარული შეიცვლება დინასტიის სირთულეებით და სამეფო კარზე პრინცესის რომანით [9, გვ. XLVIII]. ფილასტერისა და ციმბელინის მიმართებაზე მსჯელობისას ცნობილი შექსპიროლოგი ჯ. ბულოუ ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ ეს ორი პიესა ფსევდო ისტორიაში ჩაურთავენ რომანულ წარმოსახვებს... ორივეში მითითებებია მეფეთა საყვარელ სპორტზე - ნადირობაზე; ორივეშია ვაჟად გადაცმული ქალიშვილი... შეუფერებელი ქორწინება პრინცესისა... მოქმედების გადატანა სამეფო კარიდან სასახლის მიღმა [1, გვ. 4]. ყველა ეს თვისება, საერთო მახასიათებელი ამ ორი პიესისა და მათი განმასხვავებელი იმავე ავტორთა წინა პერიოდში შექმნილი ნაწარმოებებიდან, ამავე პიესების საერთო წყაროს - რუსთველის ვეფხისტყაოსნის ნარატივის მახასიათებელიცაა: ნადირობა ერთადერთი სპორტი და გასართობია ვეფხისტყაოსნის მეფეებისა; ნესტანისა და ტარიელის რომანი სამეფო კარზე იწყება და მოქმედება სასახლის და ქვეყნის გარეთ გადაინაცვლებს; ნაწარმოები ფსევდო ისტორიაა: თითქოს ალეგორიულად წარმოსახავს XII საუკუნის საქართველოს სამეფო კარის ამბავს, სინამდვილეში კი მასში ჩართულია ქალ-ვაჟის რომანი და აქცენტიც მასზეა გადატანილი. ამავე რომანშია მეფის ასულისა და სამეფო კარის ქვეშევრდომის - მხედართმთავარ ტარიელის ცოლ-ქმრული ფიცი და თავგანწირული პერიპეტიები მის დასაცავად და აღსასრულებლად. ნაწარმოებში ვხედავთ ვაჟად გადაცმულ ნესტანს და თითქმის ყველა სხვა მახასიათებელს, რაც საერთოა ფილასტერსა და ციმბელინს შორის [14, გვ. 12-24].

დასკვნის სახით ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ციმბელინის ლიტერატურულ წყაროთა შორის მხოლოდ ვეფხისტყაოსნისეული ნესტანისა და ტარიელის სიყვარულის რომანია, რომელიც შიძლება მივიჩნიოთ ციმბელინის იდეური ჩანაფიქრის, ძირითადი თემის და კომპოზიციური მოდელირების ძირითად წყაროდ. ყველა სხვა სიუჟეტური წყარო ციმბელინის რომელიმე ეპიზოდის ქარგისთვის, ან პიესის დროსა და სივრცეში მოაზრებისთვისაა მოხმობილი, ან კიდევ ცალკეული მხატვრული სახის, კონკრეტული სიტუაციის, ან საკუ¬თარ სახელთა რემინისცენციად შეიძლება მივიჩნიოთ.

ამ ლიტერატურული წყაროს, ნესტანისა და ტარიელის რომანის, გამოყენება შექსპირის მიერ მოულოდნელი არ არის. ვეფხისტყაოსნის ეს რომანული ქარგა შექსპირის ეპოქაში, სწორედ იმ დროს, როცა ციმბელინი შეიქმნა, სიუჟეტურ წყაროდ გამოყენებულია ბომონტისა და ფლეტჩერის მიერ ორ პიესაში, რომელთა ძირითადი ქარგა, ფაბულა, ვეფხისტყაოსნის იმავე რომანული ამბის მსუბუქი გადაკეთებითაა მოაზრებული. ეს სიუჟეტური წყარო (ვეფხისტყაოსნის ამბავი) ამ სამი ინგლისური პიესის (ციმბელინი, ფილასტერი, მეფე და არა მეფე) შექმნამდე რამდენიმე წლის უწინარეს უნდა იყოს შემოტანილი ბრიტანეთში სპარსეთში მივლენილი ანტონი შერლის ექსპედიციის მასალებთან ერთად [11].

ბიბლიოგრაფია:
1.Bullough, G., “Cymbeline. Introduction”: Narrative and Dramatic Sources of Shakespeare (Edited by Geoffrey Bullough), vol. VIII, London, New York 1975.
2.Butler, M., “Introduction”: Cymbeline (Edited by Martin Butler). “Cambridge University Press”, 2015.
3.Cymbeline (edited by J. M. Nosworthy). “Arden edition”, London 1969.
4.Cymbeline. (Edited by J. M. Nosworthy). “The Arden Shakespeare”, Bloomsbury, 2014.
5.Detobel, R., “Date of Cymbeline”.
6.http://Shakespeare-today.de/front-content.php?idart=88
7.Forsyth, J., “Editor’s Introduction”: Cymbeline. (Edited by Jennifer Forsyth). http://internetshakespeare.uvic.ca/Library/Texts/Cym/
8.“Frederyke of Jennen”: Narrative and Dramatic Sources of Shakespeare. (Edited by Geoffrey Bullough), London 1975, pp. 63-78.
9.Gesner, C., “Cymbeline and the Greek Romance: A Study in Genre”: Studies in English Renaissance Literature. (Edited by W.F. Mcneir, Baton Rouge). Louisiana, 1962.
10.Gurr, A., “Introduction”: Philaster or, Love Lies A-Bleeding (by Beaumont and J. Fletcher). Edited by A. Gurr. “Manchester University Press”, Manchester and New York 2003, pp. XIX-LXXXIII.
11.Ingleby, C. M., Prefatory Notes: Shakespeare’s Cymbeline. (The text released and annotated by C.M. Ingleby). London 1886.
12.ხინთიბიძე, ე., „ვეფხისტყაოსანი შექსპირის ეპოქის ინგლისში“. თბ., 2008.
13.ხინთიბიძე, ე., „ვეფხისტყაოსანი - კულტურული ხიდი - აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ და სეფიანთა ირანის ქართველები“: ქართველოლოგი, #16, თბ., 2011, გვ. 55-80.
14.ხინთიბიძე, ე., „ვეფხისტყაოსანი - შექსპირის ლიტერატურული წყარო“: „ქართველოლოგი“, #19, თბ., 2013, გვ. 71-107.
15.ხინთიბიძე, ე., „შოთა რუსთველის ვეფხისტყაოსანი და შექსპირის ციმბელინი“: ქართველოლოგი, #20, თბ., 2014, გვ. 10-46.
16.Maxwell, J. C., “Introduction”: Cymbeline. (First publisher 1960). Digitally printed version 2009.
17.Mrs. Jameson, Characteristics of Women, V. II, London, 1832.
18.Muir, K., The Sources of Shakespeare’s Plays, London 1977.
19.Narrative and Dramatic Sources of Shakespeare. (Edited by Geoffrey Bullough), vol. VIII, London, New York, 1975.
20.Nosworthy, J. M., “Introduction”: Cymbeline . (Edited by J. M. Nosworthy). Bloomsbury, London, 2014, pp. XI-LXXXIII.
21.Ristine, F. H., English Tragicomedy. Its Origin and History. “The Columbia University Press”, 1910.
22.“The Rare Triumphs of Love and Fortune”: Narrative and Dramatic Sources of Shakespeare. (Edited by Geoffrey Bullough), London 1975, pp. 90-103.
23.Waith, E. M., The Pattern of Tragicomedy in Beaumont and Fletcher. “Archon Books”, 1969.