ანტონ პრიტულა 

ჰიმნი თბილისის აღების შესახებ ვარდას კრებულიდან

ერმიტაჟის აღმოსავლეთმცოდნეობის განყოფილება, ახლოაღმოსავლეთისა და ბიზანტიური სექციის ხელმძღვანელი. ფილოლოგიის დოქტორი, სანკტ-პეტერბურგის უნივერსიტეტი.

1. ვარდა, სირიის რენესანსის პერიოდის ჰიმნების კრებული. ვარდას კრებულს განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს აღმოსავლეთის (ე. წ. ნესტორიანული) ეკლესიის ლიტურგიკაში. ჰიმნების სახელწოდებები გვაძლევს იმის საფუძველს, ვიფიქროთ, რომ გარდა გივარგის ვარდასი, რომელსაც ჰიმნების უმრავლესობის ავტორობა მიეწერება, კრებულის შედგენაში მონაწილეობდა XII-XVI საუკუნეებში მოღვაწე არაერთი მწერალი. ამასთან, კრებული განკუთვნილია რელიგიური დღესასწაულების დროს ღამის განმავლობაში შესასრულებელი და მთელი ლიტურგიული წლის განმავლობაში კვირაობით ღვთისმსახურების აღსრულებისათვის. ამ ორი თავისებურების გამო ვარდას კრებული აღმოსავლეთ სირიული ლიტურგიული პოეზიის უმთავრეს ძეგლად მიიჩნევა. მისი მრავალრიცხოვანი ასლები გვხვდება მთელს მსოფლიოში დაცულ სხვადასხვა კრებულებში. ვარდას კრებულში შემავალი სტროფული ჰიმნები ‛ōnītā (მრ. რიცხვში ‛ōnyātā) ჯერაც წარმოადგენს აღმოსავლეთ სირიის ეკლესიის ლიტურგიის განუყოფელ ნაწილს. მთლიანობაში კრებულში სულ ას ოცი ჰიმნია შესული.მათი უმრავლესობის შექმნა მიეწერება გივარგის ვარდას, რომლის სახელსაც ატარებს კრებული. ჰიმნების შინაარსიდან გამომდინარე, შესაძლოა კრებულში განვასხვაოთ შემდეგი ტიპის ჰიმნები: ეგზეგეტიკური, ჰაგიოგრაფიული; არაკანონიკური სიუჟეტები; ჰიმნები, რომლებშიც აღწერილი სხვადასხვა ისტორიული მოვლენები თუ განსაცდელნი; ასევე ჰიმნები, რომლებშიც აღწერილია ადამიანური სინანული და სხვ. ჩვენამდე მოღწეულია ვარდას კრებულისრამდენიმე ათეული ხელნაწერი, რომელთაგან ზოგი სრულ რედაქციას წარმოადგენს და ზოგი - არასრულს.

ჰიმნოგრაფის ცხოვრების შესახებ ცნობები არ მოგვეპოვება. თუმცა, ტრადიციის თანახმად მიიჩნევა, რომ იგი ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა XIII საუკუნის პირველ ნახევარში, ვინაიდან იმ ჰიმნებში, რომელთა ავტორად ვარდა მიიჩნევა, 1220-1230-იანი წლების ტრაგიკული მოვლენებია აღწერილი. უნდა აღინიშნოს, რომ ჯერაც არაა ზუსტად დადგენილი ჰიმნების ავტორობის საკითხი. შესაბამისად, არაა გამორიცხული, რომ ზოგი მათგანი მოგვიანებით შეეტანათ კრებულში.

კრებულში შემავალი ჰიმნების უმრავლესობა გარითმულია და განეკუთვნება სირიული პოეზიის განვითარების იმ ფაზას, როდესაც უკვე ადგილი ჰქონდა იყო სირიული და მაჰმადიანური (კერძოდ, არაბულ და სპარსულ) პოეზიის ურთიერთგავლენას. პერიოდს, როდესაც სირიული ლიტერატურა ფაქტობრივად ხელმეორედ იშვა, ბოლო ხანებში სირიულ რენესანსს უწოდებენ. ეს ტერმინი, რომელიც პირველად ანტონ ბისმარკმა გამოიყენა, თავიდანმხოლოდ XII-XIII საუკუნეებს მოიცავდა. გარდა ამისა, ტერმინი ძირითადად დასავლურ სირიული ლიტერატურის აღსანიშნად გამოიყენებოდა. მოგვიანებით კი ცნების მნიშვნელობა გაფართოვდა და მოიცვა როგორც აღმოსავლეთ სირიელი ავტორები, ასევე ქრონოლოგიურად უფრო ხანგრძლივი პერიოდი. ჰერმან ტელეს პერიოდიზაციის მიხედვით, სირიული რენესანსი იწყება ელია ნისიბელის (975-1046) და მთვრდება გამოჩენილი აღმოსავლეთ სირიული ენციკლოპედისტის აბდისო ბარ ბრიკას (გარდაიცვალა 1318 წელს) შემოქმედებით. ტელეს მიერ დამკვიდრებულ ტერმინოლოგიას იყენებენ თავიანთ გამოცემებშიასევე ახალი თაობის მკვლევარებიც. ხსენებული პერიოდის ქრისტიანულ სირიული კულტურაში წარმოდგენილი ჟანრებისყველაზე გამოწვლილვითი ანალიზი წარმოდგენილია ტელეს რედაქტორობით ბოლო ხანებში გამოცემულ მონოგრაფიაში “The Syriac Renaissance” (“სირიული რენესანსი”). წიგნში ასევე შესულია ამ პერიოდის პოეზიის შესახებსტატიებიც.

მკვლევართა შორის აზრთა სხვადასხვაობისდა მიუხედავად, შესაძლოა გამოვყოთ ამ პერიოდის მთავარი მახასიათებლები: ენციკლოპედიური, ეკლექტიკური ხასიათი; არაბული ლიტერატურის გავლენა ფორმის თვალსაზრისით. ჰერმან ტელეს აზრით, არაბული ენა ბევრად უფრო დიდ როლს ასრულებდა აღმოსავლურ სირიულ ლიტერატურაში, ვიდრე დასავლურ სირიულში. მკვლევარი ამ ფაქტს იმით ხსნის, რომ ახალი წელთაღიცხვის 1258 წლამდე აღმოსავლეთის ეკლესიის კათალიკოსის რეზიდენცია ხალიფატის დედაქალაქ ბაღდადშიმდებარეობდა. ტელე იმაზეც ამახვილებს ყურადღებას, რომ არაბული გავლენა დასავლურ სირიულ ტრადიციაზე უფრო შესამჩნევი იყო აღმოსავლურ ეპარქიებში, ვიდრე დასავლურში (სირიაში). ამიტომაცაა, რომ აღმოსავლეთ სირიელი ავტორები უფრო ხშირად წერდნენ არაბულ ენაზე.

მიუხედავად სამხედრო თავდასხმებისა, უპირველეს ყოვლისა კი მონღოლთა შემოსევებისა, XIII და ადრეულ XIV საუკუნეებში სამოღვაწეო ასპარეზზე გამოვიდნენ ისეთი შესანიშნავი პოეტები, როგორებიც არიან იოჰანნან ბარ ზობი, იოჰანნან მოსულელი, ჰამიშ ბარ ქარდაჰე, გაბრიელ მოსულელი, აბდისო ბარ ბრიკა. ამ პერიოდში, სავარაუდოდ არაბული პოეზიის გავლენით, გაფართოვდა სირიული პოეზიის გამოყენების არეალი. არაერთმა პოეტმა დაიწყო საღმრთო სჯულის განმარტებების, თეოლოგიური ტრაქტატების თუ გრამატიკის წერა ლექსის ფორმით.

ხსენებული პერიოდის ჰიმნოგრაფთა შორის ყველაზე ცნობილნი არიან გივარგის ვარდა და ჰამის ბარ ქარდაჰე. ამ ხანებში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობოდა საეკლესიო ავტორთა მიერ დაწერილ ჰიმნოგრაფიულ ნაწარმოებებს. ვარდას კრებული ამ ჟანრის შესასწავლად უმნიშვნელოვანეს წყაროს წარმოადგენს.პატრიარქ იაჰბალაჰა II-ს მიერ შედგენილი ჰიმნების კრებულის წყალობით, ჩვენამდე მოაღწია ისეთი ცნობილი საეკლესიო ავტორების შემოქმედებამ, როგორებიც არიან შლემონ ბასრელი, ჰაკიმ ბეთ ქაშშელი, მარი ბარ მშიჰაიე, საბრისო ბარ პაულოს მოსულელი.

2. ვარდას კრებულისეული ჰიმნების გამოქვეყნება. კრებულში შეტანილი ჰიმნების გამოქვეყნება ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში დაიწყო. ორი ჰიმნი შესულია გაბრიელ კარდაჰის მიერ შედგენილ სირიული პოეზიის კრებულში: ღვთისმშობელი მარიამისადმი მიძღვნილი ჰიმნი სრულად, ხოლო მეორე ჰიმნი კი − ნაწყვეტის სახით. ჟაკ ეუჟინ მანას ანთოლოგიაში ასევე შეტანილია ორი ჰიმნი, რომელთა ავტორობაც გივარგის ვარდასმიეწერება. ესენია: ღვთისმშობელი მარიამისადმი მიძღვნილი ჰიმნი, შობისადმი მიძღვნილი ჰიმნი, ასევე ჰიმნი ადამიანის, როგორც მიკროკოსმოსის შესახებ. უკანასკნელი მათგანი გამოაქვეყნა ფილიპ გინუკსმა და თან ფრანგული თარგმანი დაურთო.

ვარდას ჰიმნის ინგლისურენოვანი თარგმანი შესულია ჯონ ბედჯერის ცნობილ წიგნშიც. ესაა ჰიმნი ღვთისმშობელი ქალწულისადმი. შობისადმი მიძღვნილი ჰიმნის გერმანულენოვანი თარგმანი, სხვა ავტორთა ჰიმნებთან ერთად, ბერნარდ ვანდენჰოფმა გამოაქვეყნა თავის წიგნში “Book of Childhoodი”. ისააკ ფოლკმენის წიგნში, რომელიც შესულია წმინდა გიორგის შესახებ სირიული ჰიმნები, ვარდას კოლექციიდან ორი ჰიმნია წარმოდგენილი.

ალდარ დოიჩის დისერტაცია შეიცავს ვარდას კრებულიდან სამ ჰიმნს მათი გერმანულენოვანი თარგმანებითურთ. პირველ მათგანში აღწერილია სოფელ კარლმელას (კარმლიშის) აღება მონგლოთა მიერ 1235 წელს; დანარჩენი ორი კი ეძღვნება იონა წინასწარმეტყველს და განკუთვნილია დიდმარხვის წინა სამი დღის განმავლობაში ნინევიელთა ღვთისმსახურებისათვის. ჰიმნების უმნიშვნელოვანეს გამოცემად ჯერაც რჩებაჰეინრიხ ჰილგენფელდის გამოცემა, რომელშიც შესულია ცხრა ჰიმნის ორიგინალური სირიულ ტექსტი და მათ თარგმანები. წიგნში შესულ ჰიმნთაგან ოთხი ასახავს შიმშილობასა და სხვა სახის განსაცდელს. მათ შორის ერთ–ერთში, რომელიც მანამდე ალდარ დოიჩმა გამოსცა, სოფელ კარმელას (კარმლიშის) დაპყრობაა აღწერილი. გარდა ამისა, წიგნში შესულია შემდეგი ჰიმნები: ჰიმნი, რომელშიც განკიცხულია მაჰმადიანობაზე მოქცეული დიაკონი, იოანე ნათლისმცემლისადმი მიძღვნილი ჰიმნები, ტაჰმაზგერდ წამებულისადმი და იაკობ ბეთ–ლაპატელისადმი მიძღვნილი ჰიმნები. ხსენებული გამოცემა მკაცრად გააკრიტიკა თავის რეცენზიაში ანტონ ბისმარკმა, ვინაიდან ჰილგენფელდის გამოცემაში შესული იყო მთელი კრებულის 0,1 პროცენტზე ნაკლები და, ამასთან, გამოცემა მხოლოდ და მხოლოდ ბერლინისა და ვატიკანის ხელნაწერებს ეფუძნებოდა.

მესამედ ჰიმნი სოფელ კარლმლიშის აღების შესახებ გამოაქვეყნა იტალიელმა სირიოლოგმა პიერ ჯორჯო ბორბონემ იტალიურ თარგმანსა და ისტორიულ ნარკვევთან ერთად.

პირადად მე გამოვაქვეყნე ვარდას კოლექციაში შემავალი რამდენიმე ჰიმნი. საკუთრივ, ექვსი მათგანის ორიგინალური ტექსტი გამოვეცი რუსულენოვან თარგმანებთან ერთად. მათ შორისაა ორი იონასადმი მიძღვნილი ჰიმნი, რომლებიც მანამდე ალდარ დოიჩმა გამოაქვეყნა, ორი ჰიმნი შიმშილობისა და სხვა განსაცდელთა შესახებ, რომლებიც ჰეინრიჰ ჰილგენფელდმა გამოსცა, ასევე ორი ჰიმნი, რომლებიც პირველად ჩემს მონოგრაფიაში გამოქვეყნდა: ჰიმნები ჯვარცმისა და ნოეს შესახებ. ცალკე გამოვეცი დიდმარხვის წინა ოთხშაბათს წასაკითხი ჰიმნი და ასევე ჰიმნები, რომლებიც დიდმარხვის წინა სამი დღის განმავლობაში აღსასრულებელი ღვთისმსახურებისას იკითხება, კერძოდ ჰიმნები სამარესთან, და ადამიანთა საზოგადოებრივი უთანასწორობის შესახებ. გარდა ამისა, გამოვეცი ოთხი ჰიმნის ორიგინალური ტექსტი ინგლისურენოვან თარგმანებთან ერთად. ესენია ქრისტესშობისადმი მიძღვნილი ჰიმნი, რომელიც ემყარება აპოკრიფულ წიგნს “Book of the Childhood” რომელიც მანამდე ბერნარდ ვანდენჰოფმა გამოსცა, დიდმარხვის წინა სამ დღეს შესასრულებელი ჰიმნი სახელწოდებით “მის შესახებ”, ჰიმნი თბილისის აღების შესახებ, რომელიც პირველად მე ვთარგმნე (ქვემოთ წარმოდგენილი იქნება ქართულენოვან თარგმანთან ერთად), და დიდმარხვის წინა ოთხშაბათს შესასრულებელი ჰიმნი, რომელიც მანამდე რუსულენოვან თარგმანთან ერთად მქონდა გამოქვეყნებული.

ვარდას მიაწერენ იმ ჰიმნების ავტორობასაც, რომლებიც აღმოსავლეთის ეკლესიის ლიტურგიკულ ბეჭდურ გამოცემებშია წარმოდგენილი, უპირველეს ყოვლისა კი წიგნ Ḫūdrā -ში და ამავე წიგნის გამომცემლობა ურმიას მიერ მეცხრამეტე საუკუნეში დაბეჭდილ ვერსიაში, რომელიც ნინევიელთა მიერ დიდმარხვის წინა სამი დღის განმავლობაში აღსასრულებელი ღვთისმსახურებისაგან შედგება.

3. ვარდას ჰიმნების კრებულის შესწავლა. ჯერჯერობით არ გამოქვეყნებულა მონოგრაფია, რომელიც გივარგის ვარდას ნაშრომებს შეისწავლის. ჰეინრიხ ჰილგენფელდის გამოცემის შესავალი სტატია ჯერაც რჩება ერთადერთ ნაშრომად, რომელშიც ვარდას ჰიმნების პოეტურ თვისებურებანია ნაკვლევი. ხსენებულ ნაშრომში მკვლევარი აღწერს ჰიმნოგრაფის ბიოგრაფიას, მისი ჰიმნების მეტრს და აანალიზებს გამოცემაში გამოქვეყნებულ ნაშრომებს. 

ზოგიერთი იმ ჰიმნის შინაარსი, რომელთა ავტორობაც გიორგი ვარდას მიეწერება, ნახსენებია დევიდ ბანდის სტატიაში.ჰიმნების შინაარსიდან გამომდინარე მკვლევარს გამოაქვს დასკვნები ვარდას ფილოსოფიური შეხედულებების შესახებ. ამასთან, ბანდი, ჰიმნების ტექსტური თუ ლიტერატურულ-კრიტიკული შეფასების გარეშე, ამტკიცებს, რომ კრებულში შეტანილი ყოველი ჰიმნის ავტორი ვარდაა. არ ითვალისწინებს იმასაც, რომ, მაგ. ყველაზე პოპულარული “მსოფლმხედველობრივი” ჰიმნი - კარმლიშის აღების შესახებვარდას კრებულის არც ერთ ვერსიაში არაა წარმოდგენილი, გარდა ბერლინში დაცულ და ახალი წელთაღრიცხვის 1715 წლით დათარიღებულ ხელნაწერში Ms. orient. fol. 619.

გივარგის ვარდას ნაშრომებს შეეხება მარტინ ტამკეს ზოგიერთი სტატიაც. ორ მათგანში ნახსენებია აღმოსავლეთის ეკლესიის პატრიარქების შესახებ ჰიმნები: ამ სტატიათაგან პირველში ავტორი წარმოგვიდგენს ვარდას ნაშრომების ამ დრომდე ყველაზე დეტალურ ბიბლიოგრაფიას.ამასთან, აანალიზებს იმას, თუ რამდენადაა ჰიმნებში რეალური ისტორიული მოვლენებიასახული . მეორე სტატიაში კი ტამკე აღწერს, თუ როგორაა ამავე ჰიმნში წარმოდგენილი ისლამურ ეპოქასთან და ზოგადად ისლამთან თანაარსებობა. იმოწმებს რა თეოდორ ნელდეკეს, ტემკე ასევე კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს ვარდას მიერ ჰიმნების ავტორობას და განიხილავს იმის შესაძლებლობას, რომ შესაძლოა ისინი კრებულში მოგვიანებით შეეტანათ.

4. ‛Ōnītās და ისტორიული მოვლენები: ჰიმნი თბილისის შესახებ.

4.1 ჰიმნის ზოგადი სტრუქტურა და კრებულში მისი ადგილი იმ ჰიმნთა შორის, რომელთა ავტორობაც ვარდას მიეწერება, ზოგიერთი ისტორიულ მოვლენებს აღწერს. მათგან ორი ყველზე ცნობილი ჰიმნიდან ერთ-ერთი მუსულმანთა მიერ ახ. წ. 1187 წელს იერუსალიმის აღებას ეხება, მეორე კი - სოფელ კარმლიშის აღებას ახ. წ. 1235 წელს. ორივე ტექსტი გვხვდება მხოლოდ ბერლინის სახელმწიფო მუზეუმში დაცულ ხელნაწერში Ms. orient. fol. 619, რომელიც ვარდას კრებულის შემოკლებულ გადამუშავებას წარმოადგენს. ხსენებული ჰიმნები რამდენჯერმე გამოქვეყნდა, ბოლო წლებში კი ყურადღებით იქნა შესწავლილი.კარმლიშის შესახებ ‛ōnītā ისტორიკოსებმა შეადარეს ბარ ებროიოსეულ სირიის ისტორიაში წარმოდგენილ მონაცემებს.

ჰიმნი თბილისის აღების შესახებ, რომელის თარგმანსაც ქვემოთ ვაქვეყნებთ, მიეკუთვნება ე.წ.“კატასტროფების” შესახებ ჰიმნებს, ანუ ისეთ ჰიმნებს რომლებშიც აღწერილია ისეთი განსაცდელნი, როგორებიცაა შიმშილობა, გაჭირვების თუ ეპიდემიის წლები, უცხო ტომთა შემოსევები. ამგვარი ტექსტები, გარდა თბილისის აღების შესახებ ჰიმნისა, შესწავლილი აქვს მარტინ ტემკეს. ვარდას კრებულში ამ ტიპის ჰიმნები წარმოდგენილია ნინევიელთა მიერ მარხვის წინა სამი დღის განმავლობაში აღსასრულებელი ღვთისმსახურებისთვის განკუთვნილ განყოფილებაში.

განსახილველი ჰიმნი შეტანილია მხოლოდ ერთადერთ, კემბრიჯში დაცულ და ჩვენი წელთაღრიცხვით 1550 წლით დათარიღებულ ხელნაწერში Add.1983, რომელიც ასევე ვარდას კრებულის შემოკლებულ გადამუშავებას წარმოადგენს. ხელნაწერში არაა შესული “კატასტროფული მოვლენების” ამსახველი ყველა ჰიმნი, რომლებიც სხვა ხელნაწერებში დასტურდება.გარდა ჰიმნისა, რომელსაც ქვემოთ ვაქვეყნებთ, ოქსფორდში დაცულ ხელნაწერში “კატასტროფული მოვლენების” ჯგუფიდან კიდევ ერთი ჰიმნია შესული, რომელსაც უძღვის წარწერა ܐܘܝܘܡ̈ܬܢܡܐܒܝܫܝܢ. შესაბამისად, ეს ერთადერთი ჰიმნია “კატასტროფული მოვლენებისადმი” მიძღვნილ ჰიმნთაგან, რომელიც ხსენებულ ხელნაწერსა და სხვა ხელნაწერებს აქვთ საერთო . საინტერესოა ამ ჰიმნის ადგილიც კრებულშიც: იგი წარმოდგენილია ოთხი მახარებლის მოსახსენიებელ ნაწილში (fol. 41r), და არა ნინევიელთა შესახებ ნაწილში. გამომდინარე იქიდან, რომ “კატასტროფულ მოვლენათა” ამსახველი ჰიმნების ჯგუფი ყველაზე ძველ ხელნაწერში არ გვხვდება, შესაძლოა ვივარაუდოთ, რომ ისინი კრებულში მოგვიანებით შეიტანეს. ნებისმიერ შემთხვევაში, კრებულის ტექსტობრივი ხასიათიდან გამომდინარე, ხელაღებით არ შეიძლება იმის მტკიცება, რომ ჰიმნების ავტორი უთუოდ გივარგის ვარდაა.

4.2 ჰიმნის ისტორიული კონტექსტი
განსაკუთრებით საინტერესოა ჰიმნის ისტორიული კონტექსტი. მასში აღწერილია ახ. წ. 1220-1226 წლებში განვითარებული მოვლენები. ეს ის პერიოდია, როცა ქართველ ხალხს სხვადასხვა ჯურის დამპყრობლები ესხმოდნენ თავს.ხსენებული მოვლენები აღწერილია არაბულ, სპარსულ, სომხურ და ქართულ წყაროებში. შესაბამისად, საკმარისი ინფორმაცია არსებობს, რომელთანაც ჰიმნის შინაარსის შედარებაშეიძლება. ჰიმნში ჩამოთვლილ დამპყრობელთა შორის (სტროფი 4) მოხსენიებულია მრავალი ეროვნება, მათ შორის თათრები, სპარსელები და იდუმალებით მოცული მოგვები (ܡܓ̈ܘܫܝܐ). თათრები (მონღოლები), საბუდაის (Sübete) მეთაურობით, საქართველოში ახ.წ. 1220 წელს გამოჩნდნენ. მათ თან ახლდნენ თურქები და ქურთები, ადგილობრივი თურქის აქაშის მეთაურობით. ალბათ ამიტომაცაა, რომ ჰიმნში თურქები არიან მოხსენიებულნი. იბნ ალ-აშირის თანახმად, რომელიც ხსენებულ მოვლენების თანამედროვე იყო, ქართველები ორჯერ შებმიან მონღოლებს და ორჯერვე სასტიკად დამარცხებულან. პირველი ბრძოლა მოხდაẔū-l-Qa‛da-ს თვეში, ჰიჯრადან 618 წელს (1220 წლის 28 დეკემბრიდან 1221 წლის 26 იანვრამდე). პირველი შეტაკებისას დაღუპულ ქართველთა რაოდენობამ დაახლოებით ათი ათსს მიაღწია, მეორე შეტაკებისას კი − ოცდაათი ათასს. კირაკოს განძაკელი, რომელიც ასევე ამ მოვლენების თანამედროვე მემატიანე იყო, ამ ბრძოლათაგან ერთ-ერთს დეტალურად აღწერს. ეს ბრძოლა, განძაკელის თანახმად, ჰუნანის ველზე მოხდა ახ.წ.1220 წელს, ხოლო მისი თანამემამულე ვარდან დიდის თანახმად კი −1221 წელს, რაც ემთხვევა იბნ ალ-აშირის მიერ მოცემულ თარიღს. თავდაპირველად ქართველებმა, მეფე გიორგი ლაშასა და მთავარსარდალ ივანეს მეთაურობით, უპირატესობა მოიპოვეს და მონღოლთა ჯარებს დაედევნენ. მაგრამ უეცრად მტრის ახალმა ლაშქარმა მიიტანა საფრიდან მათზე იერიში, ქართველების ჯარს ალყა შემოარტყა და გაანადგურა. აღსანიშნავია, რომ ამგვარი მანევრი დამახასიათებელი იყო მონღოლი მებრძოლებისთვის.

პირველი ბრძოლა, რომელიც ჰიმნშია აღწერილი, სავარაუდოდ ჰუნანის ველზე მომხდარ ბრძოლას ასახავს, რასაც ზოგიერთი დეტალი გვაფიქრებინებს:

ܠܦܸܠܓܵܗܿܕܡܲܫܪܝܼܬܼܗܘܿܢܬܒܲܪܗܘܼܐ . ܘܟܼܠܗܝܵܘܡܵܐܠܗܘܿܢܪܕܲܦܗܘܼܵܐ
ܘܦܸܠܓܐܐ̄ܚܪܹܢܵܐܥܠܘܗܝܩܵܡܗܘܼܐ . ܘܠܗܘܲܠܓܼܘܼܕܗܐܚܲܕܗܘܼܐ܀

ჯარის ნაწილი გაუნადგურეს და ყოველდღე უფრო და უფრო დევნიდნენ;
მაგრამ ახალი ლაშქარი გამოემართა მათ წინააღმდეგ და შეიპყრეს იგიც და მისი ამალაც.

ბრძოლის შემდეგ, გამარჯვების მიუხედავად, მონღოლებს თბილისი კი არ აუღიათ, არამედ დატოვეს ის. შესაბამისად, აშკარაა, რომ თბილისის განადგურება და სხვა საზარელი ფაქტები, რომლებიც ჰიმნშია აღწერილი, სხვა დამპყრობლებმა ჩაიდინეს. ასეთი გამანადგურებელი შედეგები მოჰყვა, მაგალითად, ხვარაზმის შაჰ ჯალალ ედ-დინის მეთაურობით შემოსევა სახ. წ. 1225-1226 წლებში. ჰიმნის დასაწყისში მასში აღწერილი მოვლენები თარიღდება ჰიჯრადან 623 (ახ.წ. 1226 წლით (სტროფი 1). ჯალალ ედ-დინმა, ნიჭიერმა მთავარსარდალმა, რომელიც წარმოშობით თურქმანთა დინასტიიდან იყო, დასავლეთ ირანი გააერთიანა და კავკასიის ქვეყნების დაპყრობა მოიწადინა. ამ მიზნით წამოიწყო ომი “მოღალატე” საქართველოს წინააღმდეგ. ქართველებმა სამოციათასიანი ძლიერი ჯარი შეკრიბეს, რომელიც გარნის ციხის მახლობლად გამაგრდა. შიჰაბ ად-დინ მუჰამედ ან-ნასავი, სულთან ჯალალ-ედ-დინის პირადი მდივანი და მისი მემატიანე, შემდეგნაირად აღწერს ამ ბრძოლის დეტალებს: სულთანმა გარნამდე მიაღწია და დაინახა მთაზე დაბანაკებული ქართველები, რომლებიც “მთაზე აღმართულ მაღალ მთას მოგაგონებდნენ”. მაგრამ სულთანს მათი ისევე არ ეშინოდა, როგორც მგლებს არ ეშინიათ საძოვარზე გასული ცხვრებისა […]”. შეტაკება ხვარაზმელთა ბრწყინვალე გამარჯვებითდასრულდა. იმას, რომ ჰიმნში აღწერილი მეორე ბრძოლა გარნის ბრძოლაა, ამტკიცებს შემდეგი დეტალები, რომლებიც რეალურ მოვლენებს ემთხვევა:

ܕܫܲܪܟܿܐܐܝܟܬܠܬܐܐܲܠܦ̈ܝܼܢ . ܕܥܲܠܪܹܫܛܘܼܪܐܗܘܸܘܿܩܵܝܡܝܼܢ
ܟܢܲܫܼܘܥܠܝܗܘܢܟܸܢܫ̈ܝܼܢܟܸܢܫ̈ܝܼܢ . ܣܕܲܪܘܥܠܝܗܘܿܢܣܸܕܪ̈ܝܼܢܣܸܕܪ̈ܝܼܢ܀
დანარჩენები, დაახლოებით რიცხვით სამი ათასი,
რომლებიც მთის წვერზე იდგნენ,
მათ წინააღმდეგ შეიკრნენ და შეადგინეს დაჯგუფებები.

ამ ბრძოლის შემდეგ ჯალალ ედ-დინის არმია თავრიზისაკენ გაემართა, შემდეგ კი კვლავ საქართველოში დაბრუნდა და თბილისზე მიიტანა იერიში. მათ რამდენიმე მცირე ბრძოლის შედეგად ქართველთ ჯარები დაამარცხეს.რუსუდანმა, ქართველთა დედოფალმა, თბილისი დატოვა და სამეფო კარის სხვა წარმომადგენლებთან ერთად ქუთაისს შეაფარა თავი. ხვარაზმელებმა იერიშით აიღეს ქალაქი:

ܚܙܲܩܘܠܬܸܦܠܝܼܣܕܠܐܕܸܚ̱ܠܬܼܐ . ܟܕܠܲܝܬܿܒܗܿܡܲܠܟܿܐܘܡܲܠܟܿܬܼܐ
ܘܡܼܢܠܓܼܵܘܦܸܬܼܚܲܬܸܚܲܢܦܘܼܬܼܐ . ܡܼܢܠܒܲܪܥܸܠܬܸܡܓܼܘܼܫܘܼܬܐ܀
შემოერტყნენ უშიშრად თფილისს, სადაც არც მეფე იყო და არც დედოფალი,
შიგნიდან გაუღეს [კარი] ურწმუნოებმა და გარედან შევიდნენ მოგვები.

აქ ურწმუნოებში იგულისხმება თბილისელი მუსულმანები, რომლებიც მტერს დაეხმარნენ ქალაქის აღებაში. ხოლო იმას, თუ რის გამო იწოდებიან დამპყრობლები მოგვებად და წარმართებად, მოგვიანებით განვიხილავთ.

ის საშინელებანი, რომელიც ხვარაზმის შაჰის არმიამ დაატეხა თავს თბილისს, სხვადასხვა წყაროებშია აღწერილი. ჯალალ ედ-დინის მდივანი ან-ნასავიც ირწმუნება, რომ ქალაქში შეჭრის შემდეგ შემდეგ ხვარაზმელებმა ქართველი და სომეხი მოსახლეობა გაწყვიტეს. ქართული მატიანე ხვარაზმელთა მიერ თბილისის მკვიდრთა ხოცვა-ჟლეტას რომის იმპერატორთა მიერ იერუსალიმის აღებას ადარებს. ამგვარად, ჰიმნის ავტორის მიერ აღწერილი საზარელი მოვლენები (სტროფი 19-46) მხოლოდ პოეტური გაზვიადება როდია. კირაკოს განძაკელი თავის მატიანეში აღწერს ხვარაზმელთა მიერ ეკლესიათა განადგურებას, ჯვრების დამტვრევას, თბილისის მკვიდრ ქალებზე ძალადობას, და ამასვე იუწყება ჰიმნის ავტორი (სტროფები 26–28, 33–34, 42–43). სხვადასხვა წყაროები ცხადყოფს იმასაც, რომ ჯალალ ედ-დინი მოსახლეობას აიძულებდა, ისლამი მიეღოთ. მათ, ვინც რელიგიის შეცვლაზე უარს აცხადებდა, მდინარე მტკვარზე გადებულ ხიდზე ხოცავდნენ. ამ ხიდს მოგვიანებით ათი ათასი მოწამის ხიდი ეწოდა.

ჰიმნში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გაზვიადებული არაა გამანადგურებელი შემოსევის აღწერა (სტროფი 35, 38). ჯალალ ედ-დინის მდივანი აღნიშნავს, რომ “სულთანმა ხელში ჩაიგდო წლების განმავლობაში მოგროვებული საუნჯე. ყველაზე ბრძენი კაციც კი ვერ მოსთვლიდა მის მიერ მოპოვებულ ნადავლს, ნუსხანი არ ეყოფოდა ხვარაზმელთა მიერ მოპოვებული საგაძურის ჩამოთვლას’.

ჰიმნში მოხსენიებული მამაცი გმირი შარვა (სტროფი 9-15) შალვა ახალციხელია, ივანე ახალციხელის ძმა. ორივე მათგანი სახელგანთქმული ქართველი მებრძოლი იყო. უნდა აღინიშნოს, რომ შალვა სინამდვილეში გარნთან ბრძოლისას ხვარაზმელებმა შეიპყრეს (ახ. წ. 1225 წელს), და არა მონღოლებმა ჰუნანთან, (ახ. წ. 1221), როგორც ამას ჰიმნი ამტკიცებს (სტროფი 10). ეს ორი თარიღი პოეტურ ტექსტში არეულია. ასევე, ერთმანეთთანაა გაიგივებული ორი სხვადასხვა დამპყრობლის ჯარი. მონღოლები და ხვარაზმელები ერთად იხსენიებიან მისტიურ მოგვთა ძალად. ისტორიული შალვა ხვარაზმელებმა დაატყვევეს და, ან-ნასავის თანახმად, მოკლეს იმ წერილების გამო, რომლებითაც იგი აფხაზ დიდებულებს ჯალალ ედ-დინის მოსალოდნელი შემოსევის შესახებ აფრთხილებდა. წერილები ჯალალ ედ-დინის ჯაშუშებმა აღმოაჩინეს. შალვა, სულთნის ბრძანების თანახმად, ორ ნაწილად გასჩეხეს მდინარის ნაპირას. ჯუვაინი და რაშიდ ად-დინი არაფერს წერენ ამ წერილების შესახებ. მათ მატიანეთა თანახმად, სულთანი შალვას პატივით მოეპყრო და ეს უკანასკნელიც მას თბილისის აღებაში დახმარებას დაჰპირდა. მაგრამ, საბოლოოდ, მან ჯალალ ედ-დინს უღალატა და ხვარაზმელთა ლაშქრის საფარში შეტყუება სცადა. ჯალალ ედ-დინმა მისი გეგმის შესახებ რომ შეიტყო, “ზე წამოიჭრა, ხმლით ორად გასჩეხა ქრისტიანი მებრძოლი და მისი სისხლით წაბილწა თვისი იარაღი”. მეცამეტე საუკუნის ბოლოსა და მეთოთხმეტე საუკუნის დასაწყისში მოღვაწე ამ ორი ავტორისაგან განსხვავებით, ან-ნასავი ხსენებულ მოვლენათა თვითმხილველი იყო, ამიტომაც მის მისი ცნობები მეტად სარწმუნოა. თბილისზე თავდასხმა ხვარაზმელთა ბოლო გალაშქრება არ ყოფილა ქრისტიანთა წინააღმდეგ. ახ. წ. აღ-ის 1244 წელს ხვარაზმელებმა დალაშქრეს სირია, პალესტინა, აიღეს იერუსალიმი და ქრისტიანი მოსახლეობის უმრავლესობა გაწყვიტეს. მათ აგრეთვე გადაწვეს ეკლესიები და წმინდა ნაწილები.

4.3. ჰიმნის ეპიკური ასპექტი: მუსულმანთა გარდაქმნა მოგვებად
ჰიმნში განსაკუთრებული პათოსითაა აღწერილი ეპიზოდი წერილების შესახებ (სტროფი 12-14). მუსულმანი ხვარაზმელები გარდაქმნილნი არიან მოგვებად, ანუ ზოროასტრიზმის მიმდევრებად და წარმოდგენილნი არიან წარმართებად (სტროფი 12-15), შარვა (შალვა) კი გამოყვანილია წარმართობისაგან ქრისტიანობის დამცველად (სტროფი 12,15). გმირის მოკვლა ჰიმნში აღწერილია, როგორც წარმართული რიტუალი (სტროფი 15). გარდა ამისა, სპარსები (ܦܪ̈ܣܝܐ) დამპყრობელთა შორის იხსენიებიან, თუმცა, როგორც მოგვებისაგან განსხვავებული ერი (სტროფი 4).

ტერმინი magianism (ܡܓܘܫܘܬܐ) აგრეთვე აღნიშნავს “ჯადოქრობას, შავი მაგიის აღსრულებას". შესაძლოა ვივარაუდოთ, რომ ჰიმნის ტექსტში მონღოლები და ხვარაზმელები ერთმანეთთან იმიტომაა შერწყმული და მოგვებთან გაიგივებული, რომ ამ პერიოდში მონღოლები შამანიზმს მისდევდნენ. ჯონ ბოილმა სპეციალური სტატია მიუძღვნა ამ პერიოდში თურქმანთა და მონღოლთა დამახასიათბელი რიტუალებისშესწავლას.

თუმცა, ცნობილია, რომ მონღოლები XII საუკუნეში უკვე იცნობდნენ ქრისტიანობას. კონკრეტულად კერაიტთა ტომი მთლიანად გაქრისტიანებული იყო მონღოლთა კავკასიასა და ახლო აღმოსვლეთში ლაშქრობებამდე დიდი ხნით ადრე. მონღოლების იმპერიის პირველი თაობის მმართველი ელიტა (ადრეულ მეცამეტე საუკუნეში) ტრადიციულ მსოფლმხედველობას იზიარებდა, რომელიც სხვადასხვა აღმსარებლობათა შემწყნარებლობას გულისხმობდა.

ამიტომაცაა, რომ მეორე შეხედულება მეტად მისაღებია.ტერმინი მოგვები (ܡܓܘ̈ܫܝܐ), რაც ძირითადად ზოროასტრიზმის მიმდევრებს აღნიშნავს, ასევე იხმარებოდა სპარსების, როგორც ერის აღსანიშნავად, გამომდინარე იქიდან, რომ სასანიანთა ირანის პერიოდში სასანიდები ქრისტიანთა მიერ ზოროასტრიზმთან და მასთან დაკავშირებულ რიტუალებთან ასოცირდებოდნენ. თუმცა, არსად დასტურდება ის, რომ ამ ტერმინს მუსულმანთა აღსანიშნავადაც იყენებდნენ. არაა გამორიცხული, ხვარაზმელთა სამეფო მისი დედაქალაქით თავრიზში ქრისტიანულ მეზობელ ქვეყნებს სპარსელთა სამხედრო თვალსაზრისით გაძლიერების მაჩვენებლად აღექვათ. სწორედ ეს ტენდენციაა, სავარაუდოდ, ჰიმნში ასახული. სპარსებისა და მოგვების გვერდიგვერდ მოხსენიება დამპყრობელთა სიაში (სტროფი 4) არ გამორიცხავს ზემოხსენებულ მოსაზრებას. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში საქმე გვაქვს არა ისტორიულ ტექსტთან, რომელშიც ტერმინები პირდაპირი მნიშვნელობით იხმარება, არამედ პოეტურ ტექსტთან. საკმაოდ ხშირია შემთხვევები, როცა ამ ტიპის ჰიმნებში სინონიმური მნიშვნელობითაა გამოყენებული უერთიერთგამომრიცხავი სიტყვები.

რას შეიძლებოდა გამოეწვია ამგვარი ტრანსფორმაცია? ტერმინი “მოგვები” ავტორმა განზრახ იხმარა თუ არა? იმისათვის, რომ ამ კითხვებზე პასუხის გაცემა შევძლოთ, საჭიროა განვსაზღვროთ ჰიმნის შექმნის მიახლოებითი დრო და ადგილი.შესაძლოა, ავტორი მის მიერ აღწერილი მოვლენების თანამედროვედ მიგვეჩნია. თუმცა, მის მიერ მოვლენების ურთიერთაღევა და მცდარი ინტერპრეტაცია იმაზე მეტყველებს, რომ ავტორი მის მიერ აღწერილი მოვლენების თვითმხილველი არ ყოფილა და, გარდა ამისა, სავარაუდოდ, იგი მოვლენათა განვითარების ადგილიდანაც საკმაოდ შორს ცხოვრობდა. არაა გამორიცხული, იგი სირიის ან ერაყის მკვიდრი ყოფილიყო. იმ შემთხვევაში, თუ ტერმინ ܟܪ̈ܬܘܝܐ -ში ქართველები იგულისხმება (სტროფი 4), მაშინ მათი მოხსენიება დამპყრობელთა რიცხვში ხსენებულ მოსაზრებას ამყარებს. ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ ტერმინი გულისხმობს იმ ეთნიკურ ჯგუფს, რომელსაც ქართველები მიეკუთვნებიან, ამგვარი ვარაუდისაფუძველს მოკლებული იქნებოდა.

შესაძლებელია, რომ ტერმინის ტექსტში გამოყენება წარმოადგენდეს ერთგარ აღრევას, რაც ამ ჟანრის ერთ-ერთ ძირითად მახასიათებელს წარმოადგენს, მაგალითდ, ტერმინ მოგვების შემთხვევაში, ავტორს ეს სიტყვა კონკრეტული ეთნიკური ჯგუფის აღსანიშნადკი არ გამოუყენებია, არამედ ქრისტიანთა აღმოსავლელი მტრების აღსანიშნავად.

ჰიმნში კონკრეტულ ისტორიულ მოვლენათა აღწერისას პოეტი ისტორიულ წყაროებს არ ეყრდნობა. ყოველგვარი გარდაქმნა და ცნებებისა აღრევა გასაგები გახდება, თუ მივიჩნევთ, რომ ავტორი განსხვავებული ჟანრის, კოკნრეტულად ეპიკურ წყაროს იყენებს. ისიც შესაძლებელია, რომ ჰიმნი მოვლენათა განვითარებიდან გარკვეული დროის შემდეგ დაწერილიყო. ზემოთ აღწერილ მოვლენათა მსგავსი ტრაგიკული მოვლენების შემდეგ ხშირად ჩნდება ლეგენდები ზეპირი ან წერილობითი ფორმით. თბილისის განადგურება იმდენად საზარელი ტრაგედია იყო, რომ ის ხალხის მეხსიერებამ შემოინახა, ისევე, როგორც “ათი ათასი მოწამის” ხიდმა.ისტორიული წყაროებისგან განსხვავებით, “ხალხის მეხსიერება” ზოგჯერ ისტორიულ მოვლენებს განსხვავებულად ასახავს. როგორც ჩანს, ‛ōnītā ჟანრის დამახასიათებელი თვისება ისაა, რომ ჰიმნები ხშირად სწორედ ამგვარ არაისტორიულ წყაროებს ეყრდნობა. ამას ადასტურებს ისიც, რომ ჰიმნებში წარმოდგენილი მრავალი ეპიზოდი სხვაგან არსად დასტურდება. შალვა ახალციხელი ქართული ლეგენდების ცნობილი გმირია. ამასთან, იგი ქართულმა მართლმადიდებელმა ეკლესიამ წმინდანად შერაცხა ათი ათას მოწამესთან ერთად. აგიოგრაფიულ ნაწარმოებებში, რომლებიც ლეგენდებს ეფუძნება, შალვას შეპყრობის აღწერა ძლაიან ჰგავს ჰიმნისეულ აღწერას. შალვა გამოყვანილია მამაც ქრისტიანად, რომლის დაღუპვის მიზეზიც მისი ურყევი რწმენაც გახდა. ტექსტში არსადაა ნახსენები წერილები ან შალვას მიერ მტრისთვის დაგებული ხაფანგი.

ამგვარ მოსაზრებას „კატასტროფების ამსახავ“ ჰიმნთა ჯგუფში შემავალი ამყარებს კიდევ ერთი, კერძოდ მეორე ჰიმნი იერუსალიმის აღების შესახებ, რომელიც თ. ნოლდეკემ გამოსცა. მკვლევარი ყურადღებას ამახვილებს იმ ფაქტზე, რომ ჰიმნში კონკრეტულ ისტორიულ ფაქტებთან დაკავშირებით მრავალი უზუსტობაა. თეოდორ ნოლდეკეს აზრით, ეს ჰიმნი დაწერა მასში აღწერილი ისტორიული მოვლენიდან დიდი ხნის შემდეგ პიროვნებამ, რომელიც ძირითადად ხალხურ ზეპირ გადმოცემებს ეყრდნობოდა. შეცდომები და ტრანსფორმაციები დეტალურადაა შესწავლილი ალესანდრო მენგოცის სტატიებში, რომელიც ასევე ასკვნის, რომ იერუსალიმის აღების შესახებ ჰიმნის ავტორი ხალხურ ზეპირ ტრადიციას ეყრდნობოდა და სავსებით უგულებელჰყოფდა ისტორიულ წყაროებს. ისტორიული მოვლენების ამგვარად აღწერის ტრადიციას მრავალსაუკუნოვანი ისტორია აქვს. თუმცა, ‛ōnītā ჟანრის დამსახურებაა, რომ იგი ქრისტიანული ლიტურგიის ნაწილი გახდა.

ამგვარმა “ისტორიულმა” მეთოდმა შემდგომი განვითარება ჰპოვა ნეო არამეულ პეოზიაში, კონკრეტულად კი ჟანრშიdorekta. მაგალითად, სტეფან ალკოშელის დორექტა, რომელიც შვიდმარცვლიანი მეტრითაა დაწერილი, ოტომანთა და რუსებს შორის ომს აღწერს ახ.წ.1876-1878 წლებში. პოეტური თავისებურებებიდან და სინტაქსიდან გამომდინარე, იგი კიდევ უფრო ახლოსაა ზეპირ ტრადიციასთან, ვიდრე ‛ōnītā.

ბიბლიოგრაფია:

Baum 2012 – Baum W. Die Mongolen und das Christentum. In: Caucasus in the Mongol Period – Der Kaukasus in der Mongolenzeit, herausgegeben von Jürgen Tubach, Sophia Vashalomidze, Manfred Zimmer. Wiesbaden, 2012.S. 13-53.
Badger 1852 - Badger G.P. The Nestorians and their Rituals. London, 1852.
Baumstark 1904 – Baumstark A.: review of Hilgenfeld H. ܥܘܢ̈ܝܬܐܕܓܝܘܪܓܝܣܘܪܕܐܐܪܒܠܝܐ
Ausgewählte Gesänge des Giwargis Warda von Arbel. Herausgegeben mit Übersetzung, Einleitung und Erklärung. Leipzig, 1904. In: OC, 4 (1904). S. 204-209.
Baumstark 1922 - Baumstark A. Geschichte der syrischen Literatur mit Ausschluß der christlich-palästinensischen Texte. Bonn 1922.
Bedjan 1890 - Ktābā dmaktbānūt zabnē dsīm lmār Grīgōrīyōs Bar ‘Ebrāyā. Gregorii Barhebraei Chronicon syriacum, ed. P. Bedjan. Paris 1890.
Borbone 2009 - Borbone P.G. Storia di Mar Yahballaha e di Rabban Sauma. Cronaca siriaca del XIV secolo. Moncalieri 2009.
Borbone 2010 – Borbone P.G. Due Episodi delle Relazioni Mongoli e Siri nel XIII Secolo nella Storiografia e nella Poesia Siriaca. In: EVO, XXXIII (2010). P. 205-228.
Boyle 1977 – Boyle J.A. Turkish and Mongol Shamanism in the Middle Ages. In: The Mongol World Empire, XXII. London 1977. P. 177-193.
Bundy 1993 - Bundy D. Interpreter of the Acts of God and Humans: George Warda, Historian and Theologian of the 13th Century. In: The Harp, 6 (1993). P. 7-20.
Cardahi 1875 - Cardahi G. Liber Thesauri de arte Poetica Syrorum necnon de eorum poetarum vitis et carminibus. Rome, 1875. P. 51-55.
Deutsch 1895 - Deutsch A. Edition dreier syrischer Leider nach einer Handchrift der Berliner Königlich Bibliothek. Berlin, 1895.
Driver 1923 - DriverG.R.TheNameKurdanditsPhilologicalConnections. In: Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. London,1923. P. 393-403.
Fiey 1965 - Fiey J.M. Assyrie chrétienne. Contribution à l’étude de l’histoire et de la géographie ecclésiastique et monastique du nord de l’Iraq. Vol. 1–3. Beyrouth, 1965-68.
Folkmann 1896 - Folkmann J. Ausgewählte Nestorianischen Kirchenlieder über das Martyrium des hl. Georg. Erlangen, 1896. S. 34-50.
Gignoux 1999 - Gignoux P. Une poème unédit sur l’Homme-Mikrocosme de Giuwarguis Wardā (13ème) siècle. In: Ressembler au monde: Nouveaux documents sur la théorie du macrocosme dans l’antiquité orientale. Turnhout, 1999. P. 95-189.
Hilgenfeld 1904 - Hilgenfeld H. ܥܘܢ̈ܝܬܐܕܓܝܘܪܓܝܣܘܪܕܐܐܪܒܠܝܐ
Ausgewählte Gesänge des Giwargis Warda von Arbel. Herausgegeben mit Übersetzung, Einleitung und Erklärung. Leipzig, 1904.
Juvaini 1958 - Juvaini ‘Ala-ad-Din. The History of the World-Conqueror.Manchester, 1958. Vol. 2.
Kawerau 1955, 1960 – Kawerau P. Die jakobitische Kirche im Zeitalter der syrischen Renaissance: Idee und Wirklichkeit / Berliner byzantinische Arbeiten, 3. Berlin, 1955; 2nd ed., Berlin, 1960.
Khudra 1960 - ܟܬܒܐܕܩܕܡܘܕܒܬܪܘܕܚܘܕܪܐܘܕܟܫܟܘܠܘܕܓܙܐܘܩ̈ܠܐܕܥܘܕܪ̈ܢܐܥܡܟܬܒܐܕܡܙܡܘܪ̈ܐ. ܬܪܝܫܘܪ 1960.
Krüger 1933 - Krüger P. Die Regenbitten Aphrems des Syrers. In: OC, 33 (1933). S. 13-61.
Leroy 1971 - Leroy J. La Renaissance de l’église syriaque aux XII-XIII siècles. In: Cahiers de civilization médiévale, 14 (1971).P. 131-148, 239-255.
Mengozzi 2008 – Mengozzi A. Suraye wa-Phrangaye.Late East-Syriac Poetry on Historical Events in Classical Syriac and Sureth”.JAAS, 22.1 (2008). P. 3-14.
Mengozzi 2009 - Mengozzi A. Scrittura e oralità, diasistemi ed archetipi. Riflessioni su edizione e studio di testi aramaici moderni. In: F. Ferrari e M. Bampi (a c. di). Storicità del testo, storicità dell’edizione. Labirinti, 122.Trento, 2009. P. 59-79.
Mengozzi 2010 – Mengozzi A. A Syriac Hymn on the Crusades from a Warda Collection.In: EVO, XXXII (2010). P. 187-204.
Noeldecke 1873 - Noeldecke T. Zwei syrische Lieder auf die Einnahme Jerusalems durch Saladin. In: ZDMG, 27, 1873. S. 489-510.
Pritula 2004 - Pritula A. An Autobiographic Hymn by Givargis Warda.In: Studien zur Orientalischen Kirchengeschichte. Herausgegeben von Martin Tamcke. Syriaca II. Münster, 2004. P. 229-243.
Pritula 2005 - Pritula A. A Hymn by Givargis Warda on the Childhood of Christ. In: M. Tamcke (Hsg). Syriaca III, Münster, 2005. P. 145-176.
Pritula 2012/1 - Pritula A. A Hymn on Tiflis from Warda Collection: A Transformation of the Muslim Conquerors into Pagans. In: Jürgen Tubach, Sophia Vashalomidze, Manfred Zimmer. Caucasus in the Mongol Period – Der Kaukasus in der Mongolenzeit. Wiesbaden, 2012. P. 217-237.
Pritula 2012/2 - Pritula A. The Last Hymn of the Praying (Rogation) of the Ninevites.In: M. Tamcke (Hsg.). Orientalische Christen und Europa. Kulturbegegnung zwischen Interferenz, Partizipation und Antizipation. In: Göttinger Orientforschungen. I. Reihe: Syriaca. Band 41. Wiesbaden, 2012. P. 173-186.
Pritula 2012/3 – Pritula A. Die Hymnensammlung Wardā und die Homilien
Narsais: Wege der Syrischen Dichtung im 13. Jahrhundert. In: M. Tamcke (Hsg.). Orientalische Christen und Europa. Kulturbegegnung zwischen Interferenz, Partizipation und Antizipation. In: Göttinger Orientforschungen. I. Reihe: Syriaca. Band 41. Wiesbaden, 2012. P. 159-171.
Pritula 2013/1 - Pritula A. The Warda Hymnological Collection. In: Scrinium, 9. Gorgias Press, 2013. P. 309-365.
Pritula 2013/2 - Pritula A. The Wardā: East Syriac Hymnological Collection (12th-13th centuries). Study, text edition (forthcoming).
Reinink 2007 - Reinink. G.J. Man as a Microcosm: A Syriac Didactic Poem and its Prose Background. In: Calliope’s Classroom. Studies in Didactic Poetry from Antiquity to the Renaissance.Paris-Leuven, 2007. P. 123-149.
Reinink 2010 – Reinink G. J. George Warda and Michael Badoqa. In: Herman Teule, Carmen Fotescu Tauwinkl (ed.) The Syriac Renaissance. ECS, 9.Leuven-Paris-Walpole, 2010. P. 66-73.
Rogation of Ninevites 1896 -ܛܟܣܐܕܨܠܘ̈ܬܐܕܒܥܘܬܐܕܢܝ̈ܢܘܝܐ Urmi, 1896.
Syriac Renaissance 2010 – Herman Teule, Carmen Fotescu Tauwinkl (eds.). The Syriac Renaissance. In: Herman Teule, Carmen Fotescu Tauwinkl (eds).The Syriac Renaissance. Leuven-Paris-Walpole, 2010.
Tamcke 1992 – Tamcke M. Der Gebrauch der Bibel bei den nestorianischen Mongolen. In: Bibelauslegung und Gruppenidentität. Vorträge der vierten Finnisch-deutschen Theologentagung (Makarios-Symposium) im Kloster Neo-Valamo, Finnland, 28.-30.8.1991. Hsg. von Hans-Olof Kvist. Abo, 1992.S. 136-149.
Tamcke 1997 – Tamcke M. Coexistence and Discussion between Nestorian Christians and Shamanistic Mongolians – A Model with Future In: The Harp, 1,2 (March) 1997. P. 25-36.
Tamcke 2004 - Tamcke M. Bemerkungen zu Giwargis Wardas ‘Onita über die Katholikoi des Ostens. In: Idem (Hsg.) Studien zur Orientalischen Kirchengeschichte. Syriaca II. Münster, 2004. P. 203-229.
Tamcke 2005 - Tamcke M. Remarks concerning Giwargis Warda’s ’Onitha about the Catholikoi of the East.In: Harp, 18 (2005). P. 115-124.
Tamcke 2006 – Tamcke M. Die islamische Zeit in Giwargis Wardas ‘Onita über die Katholikoi des Ostens. In: E. Grypeou et al. (eds.). The Encounter of Eastern Christianity with Early Islam.Leiden, 2006. P 139-152.
Tamcke 2007 – Tamcke M. Vom Dialog, interrelogiös, zwei syrische Lieder zur Konversion. In: Idem (ed.). Christians and Muslims in Dialogue in the Islamic Orient of the Middle Ages: Christlich-muslimische Gespräche im Mitttelalter. Beiruter Texte und Studien herausgegeben vom Orient-Institut Beirut. Beirut, 2007. S. 9-19.
Tamcke 2008/1- Tamcke M. Heuschrecken, Dürre und Mongolen. Gott und die Katastrophen in der syrischen Literatur’, in Vorsehung, Schicksal und göttliche Macht, ed. R. G. Kratz and H. Spieckermann. Goettingen, 2008. P. 241-63.
Tamcke 2008/2 - Tamcke M. How Giwargis Warda retells biblical texts: Some remarks. In: A. Laato - J. Van Ruiten (eds.). Rewritten Bible Reconsidered. Winona Lake, 2008. P. 249-269.
Tamcke 2010 – Tamcke M. Leben aus den Ursprüngen. Zur Funktion des Lesens und schriftlicher Überlieferung bei Giwargis Warda. In: Herman Teule, Carmen Fotescu Tauwinkl (eds).The Syriac Renaissance. Loeven-Paris-Walpole, 2010. P. 53-65.
Taylor 2010 – Taylor D. ‘Your Sweet Saliva is the Living Wine’: Drink, Desire and Devotion in the Syriac Wine songs of Khāmīs bar Qardāhē. In: Herman Teule, Carmen Fotescu Tauwinkl (eds).The Syriac Renaissance. ECS, 9. Loeven-Paris-Walpole, 2010. P. 31-53.
Teule 2010 – Teule H. The Syriac Renaissance. In: The Syriac Renaissance. ECS 9. Herman Teule, Carmen Fotescu Tauwinkl (eds.). Leuven-Paris-Walpole, 2010. P. 1-31.
Thesaurus 1879 - Thesaurus Syriacus auxit digessit exposuit edidit R. Payne Smith. London, 1879.
Tvaradze 2007 – Tvaradze A. „Hundertejärige Chronik“ – Georgien in der Mongolenzeit. In: OC, 91 (2007). S. 87-123.
Vandenhoff 1908 - Vandenhoff B.Vier Geistliche Gedichte in Syrischer und neusyrischer Sprache aus den Berliner Handschriften Sachau 188 und 223 übersetzt und mit Einleitung versehen. In: OC, Hefte 1-2 (1908). Rom-Leipzig. P. 395-452.
Vellian 1971 – Vellian J. East Syrian Evening Services. Kottoyam, 1971.
Younansardaroud 2010 – Younansardaroud H. ‘Abdīšō‘ Bar Brīkā’s (1318) Book of Paradise: A Literary Renaissance?``` In: Herman Teule, Carmen Fotescu Tauwinkl (ed.). The Syriac Renaissance.ECS, 9. Loeven-Paris-Walpole, 2010. P. 195-205.
Wörterbuch 2000 - Deutsch-Aramäisch, Aramäisch-Deutsh von Sabo Hanna Aziz Balut. Heilbronn, 2000.
Wright 1901 - Wright W., Cook S.A. A, Catalogue of the Syriac Manuscripts Preserved in the Library of the University of Cambridge, Cambridge 1901.
Ан-Насави 1973 - Ан-Насави Шихаб ад-Дин Мухаммад. Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны. Баку, 1973.
Баратов 1871 - Баратов С. История Грузии. С-Пб., 1871. Ч. 4-5.
Буниятов 1986 - Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. Москва, 1986.
Вардан 1861 - Всеобщая история Вардана. Москва, 1861.
Вильскер 1965 - Вильскер Л.Х. Об утвердительном значении часицы lā в сирийском языке //КСИНА, № 86 (1965). С. 25-50.
История Грузии 1962 - История Грузии. Тбилиси, 1962.
Кессель 2009 - Кессель Г. Фрагмент из несохранившейся «Книги увещеваний» Авраама бар Дāшандāда в «Послании о превосходстве Воздержания» Илии Нисивинского / Символ, 55 (2009). С. 271-296.
Кессель 2010 - Кессель Г. «Книжица крупиц» - антология восточносирийской письменности / Символ, 58 (2010). С. 327-357.
Кикнадзе 1980 - Кикнадзе Р.К. Очерки по источниковедению истории Грузии. Персадан Горгиджанидзе и Картлис Цховреба. Тбилиси, 1980. С. 65
Киракос 1976 - Киракос Гандзакеци. История Армении. Москва, 1976.
Мещерская 1998 – Мещерская Е.Н. Фрагменты сирийской рукописи из собрания Института востоковедения РАН / ППС, вып. 35 (98), 1998. С. 148-159.
Притула 2006 - Притула А.Д. Из истории восточно-сирийской литургической поэзии: заключительное песнопение моления ниневитян / ВГ, № 12. Москва, 2006. С. 147-159.
Притула 2007 - Притула А.Д. Песнопение Гиваргиса Варды о гробе / ВГ, № 14. Москва, 2007. С.93-102.
Притула 2009/1 - Притула А. Д., Гимн о неравенстве в человеческом обществе из восточно-сирийского сборника Варда / Волшебная гора, № 15, 2009. С. 167-178.
Притула 2009/2 - Притула А. Д., Восточносирийские песнопения (‘ониты) и гомилии Нарсая: шесть гимнов из сборника «Варда»/ Cимвол, № 55 (2009). С. 152-253.
Притула 2010/1 - Притула А. Д., Восточно-сирийский гимн XIII в. о захвате Тифлиса / Византия в контексте мировой культуры. С.-Пб., 2010. С. 481-491.
Притула 2010/2 – Притула А. Д., Восточносирийский гимн о детстве Христа и прозаические (сиро- и арабоязычные) параллели / Cимвол, № 58 (2010). С. 229-267.
Притула 2012/1 - ╠āмӣс бар ╒ардā╝ē, восточносирийский поэт конца XIII в. / Cимвол, № 61 (2012). С. 303-317.
Притула 2012/2 - ╔āмӣс бар ╒арда╝ē (кон. XIII в.) и арбельский литературный круг / ХВ, № 6 (XII), 2012. С-Пб.-М. (в печати).
Притула 2013 - Притула А. Д. Восточносирийский гимнографический сборник Вардā (XII-XVI вв.). Исследование, публикация текстов (в печати).
Рашид ад-Дин 1952 - Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Т. 1, часть 2. Москва, Ленинград, 1952.
Сабинин 1873 - Сабинин М. Полное жизнеописании святых Грузинской Церкви. С-Пб., 1873. Т. 3. С. 141.
Селезнев 2001 – Селезнев Н.Н. Ассирийская Церковь Востока. Исторический очерк. М., 2001.
Тизенгаузен 1884 - Тизенгаузен В. Сборника материалов, относящихся к Золотой Орде. Т. 1. Извлечения из сочинений арабских. С-Петербург, 1884. С. 15.
Толстолуженко 2009 – Толстолуженко М. «Книга сокровищ» Иакова бар Шаккō: богословская компиляция эпохи Сирийского Ренессанса / Cимвол, № 55 (2009). С. 357-374.